Platone: Repubblica

Libro 1

Capitoli: 1 · 2 · 3 · 4 · 5 · 6 · 7 · 8 · 9 · 10 · 11 · 12 · 13 · 14 · 15 · 16 · 17 · 18 · 19 · 20 · 21 · 22 · 23 · 24

τὴν παλαιὰν παροιμίαν: vd. Od. 17.218 ὡς αἰεὶ τὸν ὁμοῖον ἄγει θεὸς ὡς τὸν ὁμοῖον; Plat. Phaedr. 240c ἥλικα γὰρ δὴ καὶ ὁ παλαιὸς λόγος τέρπειν τὸν ἥλικα.
κἂν ἐγὼ τὰ αὐτὰ ταῦτα ἐπεπόνθη: κἂν è crasi di καὶ ἄν, e la particella è connessa al ppf. ἐπεπόνθη (da πάσχω).
οὐχ οὕτως ἔχουσιν καὶ ἄλλοις: il dat. ἄλλοις (con cui è concordato il part. ἔχουσιν) è retto dal verbo ἐντετύχηκα.
ἂν = ἐάν.

4

329d–331b. Socrate continua a interrogare Cefalo sul rapporto che c’è fra benessere economico e felicità.

——Καὶ ἐγὼ ἀγασθεὶς αὐτοῦ εἰπόντος ταῦτα, βουλόμενος ἔτι
λέγειν αὐτὸν ἐκίνουν καὶ εἶπον· Ὦ Κέφαλε, οἶμαί σου τοὺς 329e
πολλούς, ὅταν ταῦτα λέγῃς, οὐκ ἀποδέχεσθαι ἀλλ’ ἡγεῖσθαί
σε ῥᾳδίως τὸ γῆρας φέρειν οὐ διὰ τὸν τρόπον ἀλλὰ διὰ
τὸ πολλὴν οὐσίαν κεκτῆσθαι· τοῖς γὰρ πλουσίοις πολλὰ
παραμύθιά φασιν εἶναι.
——Ἀληθῆ, ἔφη, λέγεις· οὐ γὰρ ἀποδέχονται. καὶ λέγουσι
μέν τι, οὐ μέντοι γε ὅσον οἴονται· ἀλλὰ τὸ τοῦ Θεμιστο-
κλέους εὖ ἔχει, ὃς τῷ Σεριφίῳ λοιδορουμένῳ καὶ λέγοντι
ὅτι οὐ δι’ αὑτὸν ἀλλὰ διὰ τὴν πόλιν εὐδοκιμοῖ, ἀπεκρίνατο 330a
ὅτι οὔτ’ ἂν αὐτὸς Σερίφιος ὢν ὀνομαστὸς ἐγένετο οὔτ’
ἐκεῖνος Ἀθηναῖος. καὶ τοῖς δὴ μὴ πλουσίοις, χαλεπῶς δὲ
τὸ γῆρας φέρουσιν, εὖ ἔχει ὁ αὐτὸς λόγος, ὅτι οὔτ’ ἂν ὁ
ἐπιεικὴς πάνυ τι ῥᾳδίως γῆρας μετὰ πενίας ἐνέγκοι οὔθ’
ὁ μὴ ἐπιεικὴς πλουτήσας εὔκολός ποτ’ ἂν ἑαυτῷ γένοιτο.
——Πότερον δέ, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Κέφαλε, ὧν κέκτησαι τὰ πλείω
παρέλαβες ἢ ἐπεκτήσω;
——Ποῖ’ ἐπεκτησάμην, ἔφη, ὦ Σώκρατες; μέσος τις γέγονα 330b
χρηματιστὴς τοῦ τε πάππου καὶ τοῦ πατρός. ὁ μὲν γὰρ
πάππος τε καὶ ὁμώνυμος ἐμοὶ σχεδόν τι ὅσην ἐγὼ νῦν
οὐσίαν κέκτημαι παραλαβὼν πολλάκις τοσαύτην ἐποίησεν,
Λυσανίας δὲ ὁ πατὴρ ἔτι ἐλάττω αὐτὴν ἐποίησε τῆς νῦν
οὔσης· ἐγὼ δὲ ἀγαπῶ ἐὰν μὴ ἐλάττω καταλίπω τούτοισιν,
ἀλλὰ βραχεῖ γέ τινι πλείω ἢ παρέλαβον.
——Οὗ τοι ἕνεκα ἠρόμην, ἦν δ’ ἐγώ, ὅτι μοι ἔδοξας οὐ σφόδρα
ἀγαπᾶν τὰ χρήματα, τοῦτο δὲ ποιοῦσιν ὡς τὸ πολὺ οἳ ἂν 330c
μὴ αὐτοὶ κτήσωνται· οἱ δὲ κτησάμενοι διπλῇ ἢ οἱ ἄλλοι
ἀσπάζονται αὐτά. ὥσπερ γὰρ οἱ ποιηταὶ τὰ αὑτῶν ποιή-
ματα καὶ οἱ πατέρες τοὺς παῖδας ἀγαπῶσιν, ταύτῃ τε δὴ καὶ
οἱ χρηματισάμενοι περὶ τὰ χρήματα σπουδάζουσιν ὡς ἔργον
ἑαυτῶν, καὶ κατὰ τὴν χρείαν ᾗπερ οἱ ἄλλοι. χαλεποὶ οὖν
καὶ συγγενέσθαι εἰσίν, οὐδὲν ἐθέλοντες ἐπαινεῖν ἀλλ’ ἢ τὸν
πλοῦτον.
——Ἀληθῆ, ἔφη, λέγεις.

λέγουσι μέν τι: “λ. τι say something, i.e. speak to the point or purpose, βούλῃ λέγειν τι, καὶ λέγων μηδὲν κλύειν; S.Ant. 757; λέγω τι; am I right? the answer being λέγεις, Id.OT1475; κινδυνεύεις τι λέγειν Pl.Cra.404a; ἴσως ἄν τι λέγοις X.Mem.2.1.12, cf. Cyr.1.4.20” (LSJ s.v. λέγω III 6).

5

Capitoli: 1 · 2 · 3 · 4 · 5 · 6 · 7 · 8 · 9 · 10 · 11 · 12 · 13 · 14 · 15 · 16 · 17 · 18 · 19 · 20 · 21 · 22 · 23 · 24

——Πάνυ μὲν οὖν, ἦν δ’ ἐγώ. ἀλλά μοι ἔτι τοσόνδε εἰπέ· 330d
τί μέγιστον οἴει ἀγαθὸν ἀπολελαυκέναι τοῦ πολλὴν οὐσίαν
κεκτῆσθαι;
——Ὅ, ἦ δ’ ὅς, ἴσως οὐκ ἂν πολλοὺς πείσαιμι λέγων. εὖ
γὰρ ἴσθι, ἔφη, ὦ Σώκρατες, ὅτι, ἐπειδάν τις ἐγγὺς ᾖ τοῦ
οἴεσθαι τελευτήσειν, εἰσέρχεται αὐτῷ δέος καὶ φροντὶς περὶ
ὧν ἔμπροσθεν οὐκ εἰσῄει. οἵ τε γὰρ λεγόμενοι μῦθοι περὶ
τῶν ἐν Ἅιδου, ὡς τὸν ἐνθάδε ἀδικήσαντα δεῖ ἐκεῖ διδόναι
δίκην, καταγελώμενοι τέως, τότε δὴ στρέφουσιν αὐτοῦ τὴν 330e
ψυχὴν μὴ ἀληθεῖς ὦσιν· καὶ αὐτός—ἤτοι ὑπὸ τῆς τοῦ γήρως
ἀσθενείας ἢ καὶ ὥσπερ ἤδη ἐγγυτέρω ὢν τῶν ἐκεῖ μᾶλλόν
τι καθορᾷ αὐτά—ὑποψίας δ’ οὖν καὶ δείματος μεστὸς γίγνε-
ται καὶ ἀναλογίζεται ἤδη καὶ σκοπεῖ εἴ τινά τι ἠδίκησεν.
ὁ μὲν οὖν εὑρίσκων ἑαυτοῦ ἐν τῷ βίῳ πολλὰ ἀδικήματα καὶ
ἐκ τῶν ὕπνων, ὥσπερ οἱ παῖδες, θαμὰ ἐγειρόμενος δειμαίνει
καὶ ζῇ μετὰ κακῆς ἐλπίδος· τῷ δὲ μηδὲν ἑαυτῷ ἄδικον 331a
συνειδότι ἡδεῖα ἐλπὶς ἀεὶ πάρεστι καὶ ἀγαθὴ γηροτρόφος,
ὡς καὶ Πίνδαρος λέγει. χαριέντως γάρ τοι, ὦ Σώκρατες,
τοῦτ’ ἐκεῖνος εἶπεν, ὅτι ὃς ἂν δικαίως καὶ ὁσίως τὸν βίον
διαγάγῃ,

——γλυκεῖά οἱ καρδίαν
——ἀτάλλοισα γηροτρόφος συναορεῖ
——ἐλπὶς ἃ μάλιστα θνατῶν πολύστροφον
——γνώμαν κυβερνᾷ.

εὖ οὖν λέγει θαυμαστῶς ὡς σφόδρα. πρὸς δὴ τοῦτ’ ἔγωγε
τίθημι τὴν τῶν χρημάτων κτῆσιν πλείστου ἀξίαν εἶναι, οὔ
τι παντὶ ἀνδρὶ ἀλλὰ τῷ ἐπιεικεῖ καὶ κοσμίῳ. τὸ γὰρ μηδὲ 331b
ἄκοντά τινα ἐξαπατῆσαι ἢ ψεύσασθαι, μηδ’ αὖ ὀφείλοντα ἢ
θεῷ θυσίας τινὰς ἢ ἀνθρώπῳ χρήματα ἔπειτα ἐκεῖσε ἀπιέναι
δεδιότα, μέγα μέρος εἰς τοῦτο ἡ τῶν χρημάτων κτῆσις συμ-
βάλλεται. ἔχει δὲ καὶ ἄλλας χρείας πολλάς· ἀλλὰ ἕν γε
ἀνθ’ ἑνὸς οὐκ ἐλάχιστον ἔγωγε θείην ἂν εἰς τοῦτο ἀνδρὶ
νοῦν ἔχοντι, ὦ Σώκρατες, πλοῦτον χρησιμώτατον εἶναι.

μὴ ἀληθεῖς ὦσιν: si tratta sostanzialmente di una completiva (di valore affermativo) che dipende da un’espressione di timore implicita: il timore che “siano veri”.

331c–d. Viene posta per la prima volta la domanda “Cos’è la giustizia?”: si tratta semplicemente di dire la verità e di pagare il dovuto? Polemarco prende il posto del padre nella conversazione.

——Παγκάλως, ἦν δ’ ἐγώ, λέγεις, ὦ Κέφαλε. τοῦτο δ’ αὐτό, 331c
τὴν δικαιοσύνην, πότερα τὴν ἀλήθειαν αὐτὸ φήσομεν εἶναι
ἁπλῶς οὕτως καὶ τὸ ἀποδιδόναι ἄν τίς τι παρά του λάβῃ, ἢ
καὶ αὐτὰ ταῦτα ἔστιν ἐνίοτε μὲν δικαίως, ἐνίοτε δὲ ἀδίκως
ποιεῖν; οἷον τοιόνδε λέγω· πᾶς ἄν που εἴποι, εἴ τις λάβοι
παρὰ φίλου ἀνδρὸς σωφρονοῦντος ὅπλα, εἰ μανεὶς ἀπαιτοῖ,
ὅτι οὔτε χρὴ τὰ τοιαῦτα ἀποδιδόναι, οὔτε δίκαιος ἂν εἴη ὁ
ἀποδιδούς, οὐδ’ αὖ πρὸς τὸν οὕτως ἔχοντα πάντα ἐθέλων
τἀληθῆ λέγειν.
——Ὀρθῶς, ἔφη, λέγεις. 331d
——Οὐκ ἄρα οὗτος ὅρος ἐστὶν δικαιοσύνης, ἀληθῆ τε λέγειν
καὶ ἃ ἂν λάβῃ τις ἀποδιδόναι.
——Πάνυ μὲν οὖν, ἔφη, ὦ Σώκρατες, ὑπολαβὼν ὁ Πολέμαρχος,
εἴπερ γέ τι χρὴ Σιμωνίδῃ πείθεσθαι.
——Καὶ μέντοι, ἔφη ὁ Κέφαλος, καὶ παραδίδωμι ὑμῖν τὸν
λόγον· δεῖ γάρ με ἤδη τῶν ἱερῶν ἐπιμεληθῆναι.
——Οὐκοῦν, ἔφη, ἐγώ, ὁ Πολέμαρχος, τῶν γε σῶν κληρονόμος;
——Πάνυ γε, ἦ δ’ ὃς γελάσας, καὶ ἅμα ᾔει πρὸς τὰ ἱερά.

ἕν γε ἀνθ’ ἑνὸς: “più di tutto” (LSJ), ma cf. Adam 1902, secondo il quale οὐκ ἐλάχιστον si riferisce a τοῦτο: “setting one thing against another, I should regard this as not the least important object for which wealth is most useful to a man of sense”.

6

331e–332B. La seconda parte della definizioni di giustizia estrapolata dalle osservazioni di Cefalo è ora ripresa e discussa nella forma datagli da Simonide, “rendere a ciascuno ciò che gli è dovuto”. Socrate si concentra sul significato di “dovuto”.

——Λέγε δή, εἶπον ἐγώ, σὺ ὁ τοῦ λόγου κληρονόμος, τί φῂς 331e
τὸν Σιμωνίδην λέγοντα ὀρθῶς λέγειν περὶ δικαιοσύνης;
——Ὅτι, ἦ δ’ ὅς, τὸ τὰ ὀφειλόμενα ἑκάστῳ ἀποδιδόναι
δίκαιόν ἐστι· τοῦτο λέγων δοκεῖ ἔμοιγε καλῶς λέγειν.
——Ἀλλὰ μέντοι, ἦν δ’ ἐγώ, Σιμωνίδῃ γε οὐ ῥᾴδιον ἀπι-
στεῖν—σοφὸς γὰρ καὶ θεῖος ἀνήρ—τοῦτο μέντοι ὅτι ποτὲ
λέγει, σὺ μέν, ὦ Πολέμαρχε, ἴσως γιγνώσκεις, ἐγὼ δὲ
ἀγνοῶ· δῆλον γὰρ ὅτι οὐ τοῦτο λέγει, ὅπερ ἄρτι ἐλέγομεν,
τό τινος παρακαταθεμένου τι ὁτῳοῦν μὴ σωφρόνως ἀπαι-
τοῦντι ἀποδιδόναι. καίτοι γε ὀφειλόμενόν πού ἐστιν τοῦτο ὃ 332a
παρακατέθετο· ἦ γάρ;
——Ναί.
——Ἀποδοτέον δέ γε οὐδ’ ὁπωστιοῦν τότε ὁπότε τις μὴ
σωφρόνως ἀπαιτοῖ;
——Ἀληθῆ, ἦ δ’ ὅς.
——Ἄλλο δή τι ἢ τὸ τοιοῦτον, ὡς ἔοικεν, λέγει Σιμωνίδης τὸ
τὰ ὀφειλόμενα δίκαιον εἶναι ἀποδιδόναι.
——Ἄλλο μέντοι νὴ Δί’, ἔφη· τοῖς γὰρ φίλοις οἴεται
ὀφείλειν τοὺς φίλους ἀγαθὸν μέν τι δρᾶν, κακὸν δὲ μηδέν.
——Μανθάνω, ἦν δ’ ἐγώ—ὅτι οὐ τὰ ὀφειλόμενα ἀποδίδωσιν
ὃς ἄν τῳ χρυσίον ἀποδῷ παρακαταθεμένῳ, ἐάνπερ ἡ ἀπό-
δοσις καὶ ἡ λῆψις βλαβερὰ γίγνηται, φίλοι δὲ ὦσιν ὅ τε 332b
ἀπολαμβάνων καὶ ὁ ἀποδιδούς—οὐχ οὕτω λέγειν φῂς τὸν
Σιμωνίδην;
——Πάνυ μὲν οὖν.
——Τί δέ; τοῖς ἐχθροῖς ἀποδοτέον ὅτι ἂν τύχῃ ὀφειλόμενον;
——Παντάπασι μὲν οὖν, ἔφη, ὅ γε ὀφείλεται αὐτοῖς, ὀφεί-
λεται δέ γε οἶμαι παρά γε τοῦ ἐχθροῦ τῷ ἐχθρῷ ὅπερ καὶ
προσήκει, κακόν τι.

“By δικαιοσύνη, it should be noted, is here meant man’s whole duty to his fellows, as ὁσιότης is right conduct in relation to the gods. In this wide sense the word was commonly understood by the Greeks (cf. Theog. 147 ἐν δὲ δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ᾽ ἀρετὴ ἔνι); and even in the scientific study of ethics, the word still retained the same wider connotation, side by side with its more specific meanings (Arist. Eth. Nic. v 3. 1129b 11 ff.). The view that Justice consists in doing good to friends and harm to enemies, is a faithful reflection of prevalent Greek morality” (Adam 1902: 12).
ὁτῳοῦν: dipende dal precedente παρακαταθεμένου e non va unito ad ἀπαιτοῦντι.

7

332c–336a. La definizione viene ulteriormente illustrata fino a 333b, quando Socrate inizia a criticarla.
“In the first place, the definition is made more precise by representing justice as an art, whose business it is to benefit friends and injure foes (332 C, D). The question is then raised—how does the art of justice do good to friends and harm to foes? By the analogy of other arts Polemarchus is induced to say that Justice benefits friends and harms enemies (1) by fighting with them and against them in time of war, and (2) in connexion with partnerships concerned with money in time of peace (332 D—333 B). The explanation of Simonides’ saying is now complete.
Socrates first directs his attack against (2). In cases where money has to be used, it is not justice, but some other art, that is useful for the required purpose: in other words justice is (in time of peace) useful only in dealing with useless or unused money and other unused objects: which is an unworthy view of the art (333 B— 333 E). Further the analogy of the other arts shews that the art of justice, if it is the art of keeping money safe, is also the art of stealing money—always provided that it does so for the benefit of friends and the injury of foes (333 E—334 B). Polemarchus, in bewilderment, reiterates his definition in the old form, and Socrates thereupon starts a fresh line of argument. By ‘friends’ and ‘foes’ Polemarchus means those who seem to us good and bad, not those who are so. But as bad men often seem to us good and good men bad, Justice will often consist in benefiting bad men, and harming good, i.e. in wronging those who do no wrong; or conversely, if we refuse to accept this conclusion, and hold that it is just to benefit the just and hurt the unjust, it will often be just to hurt friends and benefit enemies, viz. when our friends are bad, and our enemies good (334 C—334 E).
Polemarchus hereupon amends his explanation of ‘friend’ and ‘enemy’ into ‘him who both seems and is good,’ and ‘him who both seems and is bad’: and the definition now becomes, ‘It is just to benefit a friend if he is good, and injure an enemy if he is bad (335 A).’
To this amended definition Socrates now addresses himself. He first proves by the analogy of the other arts that to hurt a human being is to make him worse in respect of human excellence, i.e. Justice, in other words to make him more unjust, and afterwards by means of similar analogical reasoning, that no one can be made more unjust by one who is just. Simonides’ saying, if Polemarchus has explained it aright, was more worthy of a tyrant than of him (335 A—336 A)” (Adam 1902).

——Ἠινίξατο ἄρα, ἦν δ’ ἐγώ, ὡς ἔοικεν, ὁ Σιμωνίδης ποιη-
τικῶς τὸ δίκαιον ὃ εἴη. διενοεῖτο μὲν γάρ, ὡς φαίνεται, 332c
ὅτι τοῦτ’ εἴη δίκαιον, τὸ προσῆκον ἑκάστῳ ἀποδιδόναι, τοῦτο
δὲ ὠνόμασεν ὀφειλόμενον.
——Ἀλλὰ τί οἴει; ἔφη.
——Ὦ πρὸς Διός, ἦν δ’ ἐγώ, εἰ οὖν τις αὐτὸν ἤρετο· “Ὦ
Σιμωνίδη, ἡ τίσιν οὖν τί ἀποδιδοῦσα ὀφειλόμενον καὶ
προσῆκον τέχνη ἰατρικὴ καλεῖται;” τί ἂν οἴει ἡμῖν αὐτὸν
ἀποκρίνασθαι;
——Δῆλον ὅτι, ἔφη, ἡ σώμασιν φάρμακά τε καὶ σιτία καὶ
ποτά.
——Ἡ δὲ τίσιν τί ἀποδιδοῦσα ὀφειλόμενον καὶ προσῆκον
τέχνη μαγειρικὴ καλεῖται;
——Ἡ τοῖς ὄψοις τὰ ἡδύσματα. 332d
——Εἶεν· ἡ οὖν δὴ τίσιν τί ἀποδιδοῦσα τέχνη δικαιοσύνη ἂν
καλοῖτο;
——Εἰ μέν τι, ἔφη, δεῖ ἀκολουθεῖν, ὦ Σώκρατες, τοῖς ἔμ-
προσθεν εἰρημένοις, ἡ τοῖς φίλοις τε καὶ ἐχθροῖς ὠφελίας
τε καὶ βλάβας ἀποδιδοῦσα.
——Τὸ τοὺς φίλους ἄρα εὖ ποιεῖν καὶ τοὺς ἐχθροὺς κακῶς
δικαιοσύνην λέγει;
——Δοκεῖ μοι.
——Τίς οὖν δυνατώτατος κάμνοντας φίλους εὖ ποιεῖν καὶ
ἐχθροὺς κακῶς πρὸς νόσον καὶ ὑγίειαν;
——Ἱατρός.
——Τίς δὲ πλέοντας πρὸς τὸν τῆς θαλάττης κίνδυνον; 332e
——Κυβερνήτης.
——Τί δὲ ὁ δίκαιος; ἐν τίνι πράξει καὶ πρὸς τί ἔργον
δυνατώτατος φίλους ὠφελεῖν καὶ ἐχθροὺς βλάπτειν;
——Ἐν τῷ προσπολεμεῖν καὶ ἐν τῷ συμμαχεῖν, ἔμοιγε δοκεῖ.
——Εἶεν· μὴ κάμνουσί γε μήν, ὦ φίλε Πολέμαρχε, ἰατρὸς
ἄχρηστος.
——Ἀληθῆ.
——Καὶ μὴ πλέουσι δὴ κυβερνήτης.
——Ναί.
——Ἆρα καὶ τοῖς μὴ πολεμοῦσιν ὁ δίκαιος ἄχρηστος;
——Οὐ πάνυ μοι δοκεῖ τοῦτο.
——Χρήσιμον ἄρα καὶ ἐν εἰρήνῃ δικαιοσύνη;
——Χρήσιμον. 333a
——Καὶ γὰρ γεωργία· ἢ οὔ;
——Ναί.
——Πρός γε καρποῦ κτῆσιν;
——Ναί.
——Καὶ μὴν καὶ σκυτοτομική;
——Ναί.
——Πρός γε ὑποδημάτων ἂν οἶμαι φαίης κτῆσιν;
——Πάνυ γε.
——Τί δὲ δή; τὴν δικαιοσύνην πρὸς τίνος χρείαν ἢ κτῆσιν
ἐν εἰρήνῃ φαίης ἂν χρήσιμον εἶναι;
——Πρὸς τὰ συμβόλαια, ὦ Σώκρατες.
——Συμβόλαια δὲ λέγεις κοινωνήματα ἤ τι ἄλλο;
——Κοινωνήματα δῆτα.
——Ἆρ’ οὖν ὁ δίκαιος ἀγαθὸς καὶ χρήσιμος κοινωνὸς εἰς 333b
πεττῶν θέσιν, ἢ ὁ πεττευτικός;
——Ὁ πεττευτικός.
——Ἀλλ’ εἰς πλίνθων καὶ λίθων θέσιν ὁ δίκαιος χρησιμώτερός
τε καὶ ἀμείνων κοινωνὸς τοῦ οἰκοδομικοῦ;
——Οὐδαμῶς.
——Ἀλλ’ εἰς τίνα δὴ κοινωνίαν ὁ δίκαιος ἀμείνων κοινωνὸς
τοῦ οἰκοδομικοῦ τε καὶ κιθαριστικοῦ, ὥσπερ ὁ κιθαριστικὸς
τοῦ δικαίου εἰς κρουμάτων;
——Εἰς ἀργυρίου, ἔμοιγε δοκεῖ.
——Πλήν γ’ ἴσως, ὦ Πολέμαρχε, πρὸς τὸ χρῆσθαι ἀργυρίῳ,
ὅταν δέῃ ἀργυρίου κοινῇ πρίασθαι ἢ ἀποδόσθαι ἵππον· τότε 333c
δέ, ὡς ἐγὼ οἶμαι, ὁ ἱππικός. ἦ γάρ;
——Φαίνεται.
——Καὶ μὴν ὅταν γε πλοῖον, ὁ ναυπηγὸς ἢ ὁ κυβερνήτης;
——Ἔοικεν.
——Ὅταν οὖν τί δέῃ ἀργυρίῳ ἢ χρυσίῳ κοινῇ χρῆσθαι, ὁ
δίκαιος χρησιμώτερος τῶν ἄλλων;
——Ὅταν παρακαταθέσθαι καὶ σῶν εἶναι, ὦ Σώκρατες.
——Οὐκοῦν λέγεις ὅταν μηδὲν δέῃ αὐτῷ χρῆσθαι ἀλλὰ
κεῖσθαι;
——Πάνυ γε.
——Ὅταν ἄρα ἄχρηστον ᾖ ἀργύριον, τότε χρήσιμος ἐπ’ αὐτῷ
ἡ δικαιοσύνη; 333d
——Κινδυνεύει.
——Καὶ ὅταν δὴ δρέπανον δέῃ φυλάττειν, ἡ δικαιοσύνη χρή-
σιμος καὶ κοινῇ καὶ ἰδίᾳ· ὅταν δὲ χρῆσθαι, ἡ ἀμπελουργική;
——Φαίνεται.
——Φήσεις δὲ καὶ ἀσπίδα καὶ λύραν ὅταν δέῃ φυλάττειν καὶ
μηδὲν χρῆσθαι, χρήσιμον εἶναι τὴν δικαιοσύνην, ὅταν δὲ
χρῆσθαι, τὴν ὁπλιτικὴν καὶ τὴν μουσικήν;
——Ἀνάγκη.
——Καὶ περὶ τἆλλα δὴ πάντα ἡ δικαιοσύνη ἑκάστου ἐν μὲν
χρήσει ἄχρηστος, ἐν δὲ ἀχρηστίᾳ χρήσιμος;
——Κινδυνεύει.

ἡ τίσιν οὖν τί ἀποδιδοῦσα ὀφειλόμενον καὶ προσῆκον τέχνη ἰατρικὴ καλεῖται;: “l’arte (ἡ . . . οὖν . . . τέχνη) che rende (ἀποδιδοῦσα) che cosa di dovuto e opportuno (τί ὀφειλόμενον καὶ προσῆκον, con τί pron. interrogativo) a chi (τίσιν, di nuovo pron. interrogativo dat. plur.) ha il nome di medicina? (ἰατρικὴ καλεῖται;)”.
εἰς κρουμάτων: sottintende θέσιν, come negli esempi citati poco prima (vd. anche il successivo Εἰς ἀργυρίου).
Κινδυνεύει: “è possibile/probabile”.

8

——Οὐκ ἂν οὖν, ὦ φίλε, πάνυ γέ τι σπουδαῖον εἴη ἡ 333e
δικαιοσύνη, εἰ πρὸς τὰ ἄχρηστα χρήσιμον ὂν τυγχάνει.
τόδε δὲ σκεψώμεθα. ἆρ’ οὐχ ὁ πατάξαι δεινότατος ἐν μάχῃ
εἴτε πυκτικῇ εἴτε τινὶ καὶ ἄλλῃ, οὗτος καὶ φυλάξασθαι;
——Πάνυ γε.
——Ἆρ’ οὖν καὶ νόσον ὅστις δεινὸς φυλάξασθαι, καὶ λαθεῖν
οὗτος δεινότατος ἐμποιήσας;
——Ἔμοιγε δοκεῖ.
——Ἀλλὰ μὴν στρατοπέδου γε ὁ αὐτὸς φύλαξ ἀγαθός, ὅσπερ 334a
καὶ τὰ τῶν πολεμίων κλέψαι καὶ βουλεύματα καὶ τὰς ἄλλας
πράξεις;
——Πάνυ γε.
——Ὅτου τις ἄρα δεινὸς φύλαξ, τούτου καὶ φὼρ δεινός.
——Ἔοικεν.
——Εἰ ἄρα ὁ δίκαιος ἀργύριον δεινὸς φυλάττειν, καὶ κλέπτειν
δεινός.
——Ὡς γοῦν ὁ λόγος, ἔφη, σημαίνει.
——Κλέπτης ἄρα τις ὁ δίκαιος, ὡς ἔοικεν, ἀναπέφανται, καὶ
κινδυνεύεις παρ’ Ὁμήρου μεμαθηκέναι αὐτό· καὶ γὰρ ἐκεῖνος
τὸν τοῦ Ὀδυσσέως πρὸς μητρὸς πάππον Αὐτόλυκον ἀγαπᾷ 334b
τε καί φησιν αὐτὸν πάντας ἀνθρώπους κεκάσθαι κλε-
πτοσύνῃ θ’ ὅρκῳ τε. ἔοικεν οὖν ἡ δικαιοσύνη καὶ κατὰ
σὲ καὶ καθ’ Ὅμηρον καὶ κατὰ Σιμωνίδην κλεπτική τις εἶναι,
ἐπ’ ὠφελίᾳ μέντοι τῶν φίλων καὶ ἐπὶ βλάβῃ τῶν ἐχθρῶν.
οὐχ οὕτως ἔλεγες;
——Οὐ μὰ τὸν Δί’, ἔφη, ἀλλ’ οὐκέτι οἶδα ἔγωγε ὅτι ἔλεγον·
τοῦτο μέντοι ἔμοιγε δοκεῖ ἔτι, ὠφελεῖν μὲν τοὺς φίλους ἡ
δικαιοσύνη, βλάπτειν δὲ τοὺς ἐχθρούς.
——Φίλους δὲ λέγεις εἶναι πότερον τοὺς δοκοῦντας ἑκάστῳ 334c
χρηστοὺς εἶναι, ἢ τοὺς ὄντας, κἂν μὴ δοκῶσι, καὶ ἐχθροὺς
ὡσαύτως;
——Εἰκὸς μέν, ἔφη, οὓς ἄν τις ἡγῆται χρηστοὺς φιλεῖν, οὓς
δ’ ἂν πονηροὺς μισεῖν.
——Ἆρ’ οὖν οὐχ ἁμαρτάνουσιν οἱ ἄνθρωποι περὶ τοῦτο, ὥστε
δοκεῖν αὐτοῖς πολλοὺς μὲν χρηστοὺς εἶναι μὴ ὄντας, πολλοὺς
δὲ τοὐναντίον;
——Ἁμαρτάνουσιν.
——Τούτοις ἄρα οἱ μὲν ἀγαθοὶ ἐχθροί, οἱ δὲ κακοὶ φίλοι;
——Πάνυ γε.
——Ἀλλ’ ὅμως δίκαιον τότε τούτοις τοὺς μὲν πονηροὺς
ὠφελεῖν, τοὺς δὲ ἀγαθοὺς βλάπτειν;
——Φαίνεται.
——Ἀλλὰ μὴν οἵ γε ἀγαθοὶ δίκαιοί τε καὶ οἷοι μὴ ἀδικεῖν; 334d
——Ἀληθῆ.
——Κατὰ δὴ τὸν σὸν λόγον τοὺς μηδὲν ἀδικοῦντας δίκαιον
κακῶς ποιεῖν.
——Μηδαμῶς, ἔφη, ὦ Σώκρατες· πονηρὸς γὰρ ἔοικεν εἶναι
ὁ λόγος.
——Τοὺς ἀδίκους ἄρα, ἦν δ’ ἐγώ, δίκαιον βλάπτειν, τοὺς δὲ
δικαίους ὠφελεῖν;
——Οὗτος ἐκείνου καλλίων φαίνεται.
——Πολλοῖς ἄρα, ὦ Πολέμαρχε, συμβήσεται, ὅσοι διημαρ-
τήκασιν τῶν ἀνθρώπων, δίκαιον εἶναι τοὺς μὲν φίλους βλά- 334e
πτειν—πονηροὶ γὰρ αὐτοῖς εἰσιν—τοὺς δ’ ἐχθροὺς ὠφελεῖν
—ἀγαθοὶ γάρ· καὶ οὕτως ἐροῦμεν αὐτὸ τοὐναντίον ἢ τὸν
Σιμωνίδην ἔφαμεν λέγειν.
——Καὶ μάλα, ἔφη, οὕτω συμβαίνει. ἀλλὰ μεταθώμεθα·
κινδυνεύομεν γὰρ οὐκ ὀρθῶς τὸν φίλον καὶ ἐχθρὸν θέσθαι.
——Πῶς θέμενοι, ὦ Πολέμαρχε;
——Τὸν δοκοῦντα χρηστόν, τοῦτον φίλον εἶναι.
——Νῦν δὲ πῶς, ἦν δ’ ἐγώ, μεταθώμεθα;
——Τὸν δοκοῦντά τε, ἦ δ’ ὅς, καὶ τὸν ὄντα χρηστὸν φίλον·
τὸν δὲ δοκοῦντα μέν, ὄντα δὲ μή, δοκεῖν ἀλλὰ μὴ εἶναι 335a
φίλον. καὶ περὶ τοῦ ἐχθροῦ δὲ ἡ αὐτὴ θέσις.
——Φίλος μὲν δή, ὡς ἔοικε, τούτῳ τῷ λόγῳ ὁ ἀγαθὸς ἔσται,
ἐχθρὸς δὲ ὁ πονηρός.
——Ναί.
——Κελεύεις δὴ ἡμᾶς προσθεῖναι τῷ δικαίῳ ἢ ὡς τὸ πρῶτον
ἐλέγομεν, λέγοντες δίκαιον εἶναι τὸν μὲν φίλον εὖ ποιεῖν,
τὸν δ’ ἐχθρὸν κακῶς· νῦν πρὸς τούτῳ ὧδε λέγειν, ὅτι ἔστιν
δίκαιον τὸν μὲν φίλον ἀγαθὸν ὄντα εὖ ποιεῖν, τὸν δ’ ἐχθρὸν
κακὸν ὄντα βλάπτειν;
——Πάνυ μὲν οὖν, ἔφη, οὕτως ἄν μοι δοκεῖ καλῶς λέγεσθαι. 335b

λαθεῖν οὗτος δεινότατος ἐμποιήσας: per la costruzione del verbo λανθάνω controlla questa pagina (si tratta della costruzione B). λαθεῖν dipende da δεινότατος ed è accompagnato dal part. pred. del soggetto ἐμποιήσας; la traduzione più appropriata è “il più capace a trasmettere [la malattia] senza che gli altri se ne accorgano”.
κεκάσθαι: perf. inf. m.-p. di καίνυμι.
πονηροὶ γὰρ αὐτοῖς εἰσιν: può essere interpretato, come fa Adam, come un dativo di possesso: “dato che hanno amici che sono persone cattive”.
Καὶ μάλα, ἔφη, οὕτω συμβαίνει: la conversazione con Polemarco ha assunto i tratti di un dilemma: o (a) è giusto fare del male a chi non commette torti oppure (b) è giusto fare del male agli amici e fare del bene ai nemici; (a) è immorale, (b) opposto all’idea “simonidea” di giustizia.
Φίλος μὲν δή, ὡς ἔοικε, τούτῳ τῷ λόγῳ ὁ ἀγαθὸς ἔσται, ἐχθρὸς δὲ ὁ πονηρός: “The somewhat ideal view that the ἀγαθός is φίλος and the πονηρὸς ἐχθρός is genuinely Socratic (cf. Mem. II 6. 14 ff.): it is part of the wider view that all men desire the good (Symp. 206 A, Gorg. 467 C ff.)” (Adam 1902: 20).
προσθεῖναι τῷ δικαίῳ ἢ: “προσθεῖναι τῷ δικαίῳ ἢ ὡς ἐλέγομεν (for πλέον ἤ . . )” (LSJ s.v. III). Secondo Adam invece “ἤ after τῷ δικαίῳ must mean ‘or in other words’”.

9

Adam 1902: 20–21: “This chapter contains the only element of permanent ethical interest and value in the discussion with Polemarchus—the only element, moreover, which reappears in a later book of the Republic (11 379 B). The underlying principle—that κακῶς ποιεῖν = κακὸν ποιεῖν—is in accordance with the traditional Greek view of life. […] It is by the analogy of the arts that Socrates in this chapter seeks to prove, first the identification κακῶς ποιεῖν=κακὸν ποιεῖν, and second that the good man cannot harm others: the Socratic conception of right conduct as an art is still predominant. It is important to observe that it was by means of this Socratic weapon that Plato achieved this noble anticipation of Christian ethical theory (St Matth. 5. 44 al.). Cf. also Gorg. 472 D ff.”

——Ἔστιν ἄρα, ἦν δ’ ἐγώ, δικαίου ἀνδρὸς βλάπτειν καὶ
ὁντινοῦν ἀνθρώπων;
——Καὶ πάνυ γε, ἔφη· τούς γε πονηρούς τε καὶ ἐχθροὺς δεῖ
βλάπτειν.
——Βλαπτόμενοι δ’ ἵπποι βελτίους ἢ χείρους γίγνονται;
——Χείρους.
——Ἆρα εἰς τὴν τῶν κυνῶν ἀρετήν, ἢ εἰς τὴν τῶν ἵππων;
——Εἰς τὴν τῶν ἵππων.
——Ἆρ’ οὖν καὶ κύνες βλαπτόμενοι χείρους γίγνονται εἰς
τὴν τῶν κυνῶν ἀλλ’ οὐκ εἰς τὴν τῶν ἵππων ἀρετήν;
——Ἀνάγκη.
——Ἀνθρώπους δέ, ὦ ἑταῖρε, μὴ οὕτω φῶμεν, βλαπτομένους 335c
εἰς τὴν ἀνθρωπείαν ἀρετὴν χείρους γίγνεσθαι;
——Πάνυ μὲν οὖν.
——Ἀλλ’ ἡ δικαιοσύνη οὐκ ἀνθρωπεία ἀρετή;
——Καὶ τοῦτ’ ἀνάγκη.
——Καὶ τοὺς βλαπτομένους ἄρα, ὦ φίλε, τῶν ἀνθρώπων
ἀνάγκη ἀδικωτέρους γίγνεσθαι.
——Ἔοικεν.
——Ἆρ’ οὖν τῇ μουσικῇ οἱ μουσικοὶ ἀμούσους δύνανται
ποιεῖν;
——Ἀδύνατον.
——Ἀλλὰ τῇ ἱππικῇ οἱ ἱππικοὶ ἀφίππους;
——Οὐκ ἔστιν.
——Ἀλλὰ τῇ δικαιοσύνῃ δὴ οἱ δίκαιοι ἀδίκους; ἢ καὶ
συλλήβδην ἀρετῇ οἱ ἀγαθοὶ κακούς; 335d
——Ἀλλὰ ἀδύνατον.
——Οὐ γὰρ θερμότητος οἶμαι ἔργον ψύχειν ἀλλὰ τοῦ ἐναντίου.
——Ναί.
——Οὐδὲ ξηρότητος ὑγραίνειν ἀλλὰ τοῦ ἐναντίου.
——Πάνυ γε.
——Οὐδὲ δὴ τοῦ ἀγαθοῦ βλάπτειν ἀλλὰ τοῦ ἐναντίου.
——Φαίνεται.
——Ὁ δέ γε δίκαιος ἀγαθός;
——Πάνυ γε.
——Οὐκ ἄρα τοῦ δικαίου βλάπτειν ἔργον, ὦ Πολέμαρχε, οὔτε
φίλον οὔτ’ ἄλλον οὐδένα, ἀλλὰ τοῦ ἐναντίου, τοῦ ἀδίκου.
——Παντάπασί μοι δοκεῖς ἀληθῆ λέγειν, ἔφη, ὦ Σώκρατες. 335e
——Εἰ ἄρα τὰ ὀφειλόμενα ἑκάστῳ ἀποδιδόναι φησίν τις δίκαιον
εἶναι, τοῦτο δὲ δὴ νοεῖ αὐτῷ τοῖς μὲν ἐχθροῖς βλάβην
ὀφείλεσθαι παρὰ τοῦ δικαίου ἀνδρός, τοῖς δὲ φίλοις ὠφελίαν,
οὐκ ἦν σοφὸς ὁ ταῦτα εἰπών. οὐ γὰρ ἀληθῆ ἔλεγεν·
οὐδαμοῦ γὰρ δίκαιον οὐδένα ἡμῖν ἐφάνη ὂν βλάπτειν.
——Συγχωρῶ, ἦ δ’ ὅς.
——Μαχούμεθα ἄρα, ἦν δ’ ἐγώ, κοινῇ ἐγώ τε καὶ σύ, ἐάν τις
αὐτὸ φῇ ἢ Σιμωνίδην ἢ Βίαντα ἢ Πιττακὸν εἰρηκέναι ἤ τιν’
ἄλλον τῶν σοφῶν τε καὶ μακαρίων ἀνδρῶν.
——Ἐγὼ γοῦν, ἔφη, ἕτοιμός εἰμι κοινωνεῖν τῆς μάχης.
——Ἀλλ’ οἶσθα, ἦν δ’ ἐγώ, οὗ μοι δοκεῖ εἶναι τὸ ῥῆμα, τὸ 336a
φάναι δίκαιον εἶναι τοὺς μὲν φίλους ὠφελεῖν, τοὺς δ’
ἐχθροὺς βλάπτειν;
——Τίνος; ἔφη.
——Οἶμαι αὐτὸ Περιάνδρου εἶναι ἢ Περδίκκου ἢ Ξέρξου ἢ
Ἰσμηνίου τοῦ Θηβαίου ἤ τινος ἄλλου μέγα οἰομένου δύνασθαι
πλουσίου ἀνδρός.
——Ἀληθέστατα, ἔφη, λέγεις.
——Εἶεν, ἦν δ’ ἐγώ· ἐπειδὴ δὲ οὐδὲ τοῦτο ἐφάνη ἡ δικαιοσύνη
ὂν οὐδὲ τὸ δίκαιον, τί ἂν ἄλλο τις αὐτὸ φαίη εἶναι;

νοεῖ αὐτῷ: “significa per lui”.
οὐδαμοῦ γὰρ δίκαιον οὐδένα ἡμῖν ἐφάνη ὂν βλάπτειν: “è risultato per noi con tutta chiarezza (ἡμῖν ἐφάνη) che in nessun caso è giusto (οὐδαμοῦ . . . δίκαιον . . . ὂν) fare del male a qualcuno (οὐδένα . . . βλάπτειν)”.
Ἰσμηνίου τοῦ Θηβαίου: il riferimento a Ismenia, che nel 395 viene pagato da Timocrate di Rodi, emissario della Persia, per sollevare una sedizione a Sparta (Xen. Hell. 3.5.1), sembra suggerire che il primo libro della Repubblica vada datato a poco tempo dopo quell’evento.

10

336b–337a. Presentazione di Trasimaco.

——Καὶ ὁ Θρασύμαχος πολλάκις μὲν καὶ διαλεγομένων ἡμῶν 336b
μεταξὺ ὥρμα ἀντιλαμβάνεσθαι τοῦ λόγου, ἔπειτα ὑπὸ
τῶν παρακαθημένων διεκωλύετο βουλομένων διακοῦσαι τὸν
λόγον· ὡς δὲ διεπαυσάμεθα καὶ ἐγὼ ταῦτ’ εἶπον, οὐκέτι
ἡσυχίαν ἦγεν, ἀλλὰ συστρέψας ἑαυτὸν ὥσπερ θηρίον ἧκεν
ἐφ’ ἡμᾶς ὡς διαρπασόμενος.
Καὶ ἐγώ τε καὶ ὁ Πολέμαρχος δείσαντες διεπτοήθημεν·
ὁ δ’ εἰς τὸ μέσον φθεγξάμενος, Τίς, ἔφη, ὑμᾶς πάλαι φλυαρία
ἔχει, ὦ Σώκρατες; καὶ τί εὐηθίζεσθε πρὸς ἀλλήλους ὑπο- 336c
κατακλινόμενοι ὑμῖν αὐτοῖς; ἀλλ’ εἴπερ ὡς ἀληθῶς βούλει
εἰδέναι τὸ δίκαιον ὅτι ἔστι, μὴ μόνον ἐρώτα μηδὲ φιλοτιμοῦ
ἐλέγχων ἐπειδάν τίς τι ἀποκρίνηται, ἐγνωκὼς τοῦτο, ὅτι
ῥᾷον ἐρωτᾶν ἢ ἀποκρίνεσθαι, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἀπόκριναι καὶ
εἰπὲ τί φῂς εἶναι τὸ δίκαιον. καὶ ὅπως μοι μὴ ἐρεῖς ὅτι τὸ
δέον ἐστὶν μηδ’ ὅτι τὸ ὠφέλιμον μηδ’ ὅτι τὸ λυσιτελοῦν μηδ’ 336d
ὅτι τὸ κερδαλέον μηδ’ ὅτι τὸ συμφέρον, ἀλλὰ σαφῶς μοι
καὶ ἀκριβῶς λέγε ὅτι ἂν λέγῃς· ὡς ἐγὼ οὐκ ἀποδέξομαι
ἐὰν ὕθλους τοιούτους λέγῃς.
——Καὶ ἐγὼ ἀκούσας ἐξεπλάγην καὶ προσβλέπων αὐτὸν
ἐφοβούμην, καί μοι δοκῶ, εἰ μὴ πρότερος ἑωράκη αὐτὸν ἢ
ἐκεῖνος ἐμέ, ἄφωνος ἂν γενέσθαι. νῦν δὲ ἡνίκα ὑπὸ τοῦ
λόγου ἤρχετο ἐξαγριαίνεσθαι, προσέβλεψα αὐτὸν πρότερος,
ὥστε αὐτῷ οἷός τ’ ἐγενόμην ἀποκρίνασθαι, καὶ εἶπον ὑπο-
τρέμων· Ὦ Θρασύμαχε, μὴ χαλεπὸς ἡμῖν ἴσθι· εἰ γάρ τι 336e
ἐξαμαρτάνομεν ἐν τῇ τῶν λόγων σκέψει ἐγώ τε καὶ ὅδε, εὖ
ἴσθι ὅτι ἄκοντες ἁμαρτάνομεν. μὴ γὰρ δὴ οἴου, εἰ μὲν
χρυσίον ἐζητοῦμεν, οὐκ ἄν ποτε ἡμᾶς ἑκόντας εἶναι ὑπο-
κατακλίνεσθαι ἀλλήλοις ἐν τῇ ζητήσει καὶ διαφθείρειν τὴν
εὕρεσιν αὐτοῦ, δικαιοσύνην δὲ ζητοῦντας, πρᾶγμα πολλῶν
χρυσίων τιμιώτερον, ἔπειθ’ οὕτως ἀνοήτως ὑπείκειν ἀλλήλοις
καὶ οὐ σπουδάζειν ὅτι μάλιστα φανῆναι αὐτό. οἴου γε σύ,
ὦ φίλε. ἀλλ’ οἶμαι οὐ δυνάμεθα· ἐλεεῖσθαι οὖν ἡμᾶς πολὺ 337a
μᾶλλον εἰκός ἐστίν που ὑπὸ ὑμῶν τῶν δεινῶν ἢ χαλεπαί-
νεσθαι.

11

337a–339b. Trasimaco definisce la giustizia come l’interesse di chi è al potere. Chi governa è più forte di chi vi è governato e in ogni Stato emana leggi nel proprio interesse, chiamando giusto ciò rientra appunto nel proprio interesse.

——Καὶ ὃς ἀκούσας ἀνεκάγχασέ τε μάλα σαρδάνιον καὶ εἶπεν·
Ὦ Ἡράκλεις, ἔφη, αὕτη ’κείνη ἡ εἰωθυῖα εἰρωνεία Σωκρά-
τους, καὶ ταῦτ’ ἐγὼ ᾔδη τε καὶ τούτοις προύλεγον, ὅτι σὺ
ἀποκρίνασθαι μὲν οὐκ ἐθελήσοις, εἰρωνεύσοιο δὲ καὶ πάντα
μᾶλλον ποιήσοις ἢ ἀποκρινοῖο, εἴ τίς τί σε ἐρωτᾷ.
——Σοφὸς γὰρ εἶ, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Θρασύμαχε· εὖ οὖν ᾔδησθα
ὅτι εἴ τινα ἔροιο ὁπόσα ἐστὶν τὰ δώδεκα, καὶ ἐρόμενος προεί- 337b
ποις αὐτῷ—“Ὅπως μοι, ὦ ἄνθρωπε, μὴ ἐρεῖς ὅτι ἔστιν τὰ
δώδεκα δὶς ἓξ μηδ’ ὅτι τρὶς τέτταρα μηδ’ ὅτι ἑξάκις δύο
μηδ’ ὅτι τετράκις τρία· ὡς οὐκ ἀποδέξομαί σου ἐὰν τοιαῦτα
φλυαρῇς”—δῆλον οἶμαί σοι ἦν ὅτι οὐδεὶς ἀποκρινοῖτο τῷ
οὕτως πυνθανομένῳ. ἀλλ’ εἴ σοι εἶπεν· “Ὦ Θρασύμαχε,
πῶς λέγεις; μὴ ἀποκρίνωμαι ὧν προεῖπες μηδέν; πότερον, ὦ
θαυμάσιε, μηδ’ εἰ τούτων τι τυγχάνει ὄν, ἀλλ’ ἕτερον εἴπω τι
τοῦ ἀληθοῦς; ἢ πῶς λέγεις;” τί ἂν αὐτῷ εἶπες πρὸς ταῦτα; 337c
——Εἶεν, ἔφη· ὡς δὴ ὅμοιον τοῦτο ἐκείνῳ.
——Οὐδέν γε κωλύει, ἦν δ’ ἐγώ· εἰ δ’ οὖν καὶ μὴ ἔστιν
ὅμοιον, φαίνεται δὲ τῷ ἐρωτηθέντι τοιοῦτον, ἧττόν τι αὐτὸν
οἴει ἀποκρινεῖσθαι τὸ φαινόμενον ἑαυτῷ, ἐάντε ἡμεῖς
ἀπαγορεύωμεν ἐάντε μή;
——Ἄλλο τι οὖν, ἔφη, καὶ σὺ οὕτω ποιήσεις; ὧν ἐγὼ
ἀπεῖπον, τούτων τι ἀποκρινῇ;
——Οὐκ ἂν θαυμάσαιμι, ἦν δ’ ἐγώ· εἴ μοι σκεψαμένῳ οὕτω
δόξειεν.
——Τί οὖν, ἔφη, ἂν ἐγὼ δείξω ἑτέραν ἀπόκρισιν παρὰ πάσας 337d
ταύτας περὶ δικαιοσύνης, βελτίω τούτων; τί ἀξιοῖς παθεῖν;
——Τί ἄλλο, ἦν δ’ ἐγώ, ἢ ὅπερ προσήκει πάσχειν τῷ μὴ
εἰδότι; προσήκει δέ που μαθεῖν παρὰ τοῦ εἰδότος· καὶ ἐγὼ
οὖν τοῦτο ἀξιῶ παθεῖν.
——Ἡδὺς γὰρ εἶ, ἔφη· ἀλλὰ πρὸς τῷ μαθεῖν καὶ ἀπότεισον
ἀργύριον.
——Οὐκοῦν ἐπειδάν μοι γένηται, εἶπον.
——Ἀλλ’ ἔστιν, ἔφη ὁ Γλαύκων. ἀλλ’ ἕνεκα ἀργυρίου, ὦ
Θρασύμαχε, λέγε· πάντες γὰρ ἡμεῖς Σωκράτει εἰσοίσομεν.
——Πάνυ γε οἶμαι, ἦ δ’ ὅς· ἵνα Σωκράτης τὸ εἰωθὸς δια- 337e
πράξηται· αὐτὸς μὲν μὴ ἀποκρίνηται, ἄλλου δ’ ἀποκρινομένου
λαμβάνῃ λόγον καὶ ἐλέγχῃ.
——Πῶς γὰρ ἄν, ἔφην ἐγώ, ὦ βέλτιστε, τὶς ἀποκρίναιτο
πρῶτον μὲν μὴ εἰδὼς μηδὲ φάσκων εἰδέναι, ἔπειτα, εἴ τι
καὶ οἴεται, περὶ τούτων ἀπειρημένον αὐτῷ εἴη ὅπως μηδὲν
ἐρεῖ ὧν ἡγεῖται ὑπ’ ἀνδρὸς οὐ φαύλου; ἀλλὰ σὲ δὴ μᾶλλον
εἰκὸς λέγειν· σὺ γὰρ δὴ φῂς εἰδέναι καὶ ἔχειν εἰπεῖν. μὴ 338a
οὖν ἄλλως ποίει, ἀλλὰ ἐμοί τε χαρίζου ἀποκρινόμενος καὶ
μὴ φθονήσῃς καὶ Γλαύκωνα τόνδε διδάξαι καὶ τοὺς ἄλλους.

“The natural history definition of justice (ὁ φύσει ὅρος τοῦ δικαίου Laws IV 714 C) is here for the first time mentioned in the Republic. It is to be noticed that the theory is presented by Thrasymachus not—in the first instance —as a rule of conduct for the individual, but as a political theory: his object is to describe the actual practice of Greek states (338 D ff.). We are thus for the first time introduced to the political aspect of δικαιοσύνη. The same view of the definition is taken in Laws 714 C ff., and it is the same theory which is afterwards (in II 358 E ff.) represented by Glauco as an hypothesis on which not Thrasymachus only but many others (Θρασυμάχου καὶ μυρίων ἄλλων 358 C) explained the origin and constitution of existing states: cf. also Gorg. 483 A ff. We are therefore justified in supposing that the definition which Plato puts into the mouth of Thrasymachus represents a theory current in the politics of the day. The conduct of Athens towards her allies furnished many examples of the practical application of this rule of government; and, if we may trust Thucydides, similar principles were frankly laid down by Athenian statesmen in their speeches: see for example I 76. 2 ἀεὶ καθεστῶτος τὸν ἥσσω ὑπὸ τοῦ δυνατωτέρου κατείργεσθαι, and cf. I 77. 4, V 89 and 105. 2 τὸ ἀνθρώπειον σαφῶς διὰ παντὸς ὑπὸ φύσεως ἀναγκαίας οὗ ἂν κρατῇ ἄρχειν. It is indeed not too much to say that ‘Might is Right’ was the only argument by which the existence of the Athenian empire could be defended before the tribunal of Greek public opinion, which regarded the independent πόλις as the only legitimate form of civic life. Hence the dominion of Athens is often in Thucydides called a τυραννίς, from which the Spartans claimed to be liberating their countrymen: see III 37. 2 τυραννίδα ἔχετε τὴν ἀρχήν, 62. 5 ff., IV 85. 6 […]. The most conspicuous assertion of the principle before Plato’s time was found in Pindar’s much-quoted fragment (Bergk 169 and ap. Pl. Gorg. 484 B) νόμος ὁ πάντων βασιλεὺς | θνατῶν τε καὶ ἀθανάτων | ἄγει δικαιῶν τὸ βιαιότατον | ὑπερτάτᾳ χειρί κτλ., though it may well be doubted […] whether Pindar intended to suggest any such view. It is in order to refute this theory, as expounded by Glauco and Adimantus, Thrasymachus’ successors in the argument (see on παῖδες ἐκείνου τοῦ ἀνδρός II 368 A) that Socrates finds it necessary to draw a picture of an Ideal State (ib. 368 D ff.), so that the political theory of Plato’s Republic may truly be said to commence here” (Adam 1902: 25).

Ἄλλο τι οὖν, ἔφη, καὶ σὺ οὕτω ποιήσεις: “ἄλλο τι, anything else, in interrog. sentences, mostly foll. by ἤ, ἤ σοι ἄλλο τι φαίνεται . . ἢ λόγος; Pl.Phdr.258a, cf. Phd.64c:—hence freq. (esp. in Pl.) elliptical, implying an affirm. answer, ἄλλο τι ἢ πεινήσουσι; (i.e. ἄλλο τι πείσονται ἢ πεινήσουσι;) will they not be starved? Hdt.2.14, cf.1.109 […]—but often ἄλλο τι with or without οὖν stands alone, ἄλλο τι οὖν . . ἔλεγες; did not you say? Id.Grg.495c, cf. 470b, Phd.79b, Tht. 165e, R.337c, etc.” (LSJ s.v. ἄλλο τι).
ἂν = ἐάν.

12

——Εἰπόντος δέ μου ταῦτα, ὅ τε Γλαύκων καὶ οἱ ἄλλοι
ἐδέοντο αὐτοῦ μὴ ἄλλως ποιεῖν. καὶ ὁ Θρασύμαχος φανερὸς
μὲν ἦν ἐπιθυμῶν εἰπεῖν ἵν’ εὐδοκιμήσειεν, ἡγούμενος ἔχειν
ἀπόκρισιν παγκάλην· προσεποιεῖτο δὲ φιλονικεῖν πρὸς τὸ
ἐμὲ εἶναι τὸν ἀποκρινόμενον. τελευτῶν δὲ συνεχώρησεν, ——338b
κἄπειτα, Αὕτη δή, ἔφη, ἡ Σωκράτους σοφία· αὐτὸν μὲν μὴ
ἐθέλειν διδάσκειν, παρὰ δὲ τῶν ἄλλων περιιόντα μανθάνειν
καὶ τούτων μηδὲ χάριν ἀποδιδόναι.
——Ὅτι μέν, ἦν δ’ ἐγώ, μανθάνω παρὰ τῶν ἄλλων, ἀληθῆ
εἶπες, ὦ Θρασύμαχε, ὅτι δὲ οὔ με φῂς χάριν ἐκτίνειν,
ψεύδῃ· ἐκτίνω γὰρ ὅσην δύναμαι. δύναμαι δὲ ἐπαινεῖν
μόνον· χρήματα γὰρ οὐκ ἔχω. ὡς δὲ προθύμως τοῦτο δρῶ,
ἐάν τίς μοι δοκῇ εὖ λέγειν, εὖ εἴσῃ αὐτίκα δὴ μάλα, ἐπειδὰν
ἀποκρίνῃ· οἶμαι γάρ σε εὖ ἐρεῖν. ——338c
——Ἄκουε δή, ἦ δ’ ὅς. φημὶ γὰρ ἐγὼ εἶναι τὸ δίκαιον
οὐκ ἄλλο τι ἢ τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον. ἀλλὰ τί οὐκ
ἐπαινεῖς; ἀλλ’ οὐκ ἐθελήσεις.
——Ἐὰν μάθω γε πρῶτον, ἔφην, τί λέγεις· νῦν γὰρ οὔπω
οἶδα. τὸ τοῦ κρείττονος φῂς συμφέρον δίκαιον εἶναι. καὶ
τοῦτο, ὦ Θρασύμαχε, τί ποτε λέγεις; οὐ γάρ που τό γε
τοιόνδε φῄς· εἰ Πουλυδάμας ἡμῶν κρείττων ὁ παγκρατιαστὴς
καὶ αὐτῷ συμφέρει τὰ βόεια κρέα πρὸς τὸ σῶμα, τοῦτο τὸ
σιτίον εἶναι καὶ ἡμῖν τοῖς ἥττοσιν ἐκείνου συμφέρον ἅμα——338d
καὶ δίκαιον.
——Βδελυρὸς γὰρ εἶ, ἔφη, ὦ Σώκρατες, καὶ ταύτῃ ὑπολαμ-
βάνεις ᾗ ἂν κακουργήσαις μάλιστα τὸν λόγον.
——Οὐδαμῶς, ὦ ἄριστε, ἦν δ’ ἐγώ· ἀλλὰ σαφέστερον εἰπὲ
τί λέγεις.
——Εἶτ’ οὐκ οἶσθ’, ἔφη, ὅτι τῶν πόλεων αἱ μὲν τυραννοῦνται,
αἱ δὲ δημοκρατοῦνται, αἱ δὲ ἀριστοκρατοῦνται;
——Πῶς γὰρ οὔ;
——Οὐκοῦν τοῦτο κρατεῖ ἐν ἑκάστῃ πόλει, τὸ ἄρχον;
——Πάνυ γε.
——Τίθεται δέ γε τοὺς νόμους ἑκάστη ἡ ἀρχὴ πρὸς τὸ αὑτῇ——338e
συμφέρον, δημοκρατία μὲν δημοκρατικούς, τυραννὶς δὲ
τυραννικούς, καὶ αἱ ἄλλαι οὕτως· θέμεναι δὲ ἀπέφηναν τοῦτο
δίκαιον τοῖς ἀρχομένοις εἶναι, τὸ σφίσι συμφέρον, καὶ τὸν
τούτου ἐκβαίνοντα κολάζουσιν ὡς παρανομοῦντά τε καὶ
ἀδικοῦντα. τοῦτ’ οὖν ἐστιν, ὦ βέλτιστε, ὃ λέγω ἐν ἁπάσαις
ταῖς πόλεσιν ταὐτὸν εἶναι δίκαιον, τὸ τῆς καθεστηκυίας ἀρχῆς——339a
συμφέρον· αὕτη δέ που κρατεῖ, ὥστε συμβαίνει τῷ ὀρθῶς
λογιζομένῳ πανταχοῦ εἶναι τὸ αὐτὸ δίκαιον, τὸ τοῦ κρείτ-
τονος συμφέρον.
——Νῦν, ἦν δ’ ἐγώ, ἔμαθον ὃ λέγεις· εἰ δὲ ἀληθὲς ἢ μή,
πειράσομαι μαθεῖν. τὸ συμφέρον μὲν οὖν, ὦ Θρασύμαχε,
καὶ σὺ ἀπεκρίνω δίκαιον εἶναι—καίτοι ἔμοιγε ἀπηγόρευες
ὅπως μὴ τοῦτο ἀποκρινοίμην—πρόσεστιν δὲ δὴ αὐτόθι τὸ
“τοῦ κρείττονος.” ——339b
——Σμικρά γε ἴσως, ἔφη, προσθήκη.
——Οὔπω δῆλον οὐδ’ εἰ μεγάλη· ἀλλ’ ὅτι μὲν τοῦτο σκεπτέον
εἰ ἀληθῆ λέγεις, δῆλον. ἐπειδὴ γὰρ συμφέρον γέ τι εἶναι
καὶ ἐγὼ ὁμολογῶ τὸ δίκαιον, σὺ δὲ προστιθεῖς καὶ αὐτὸ φῂς
εἶναι τὸ τοῦ κρείττονος, ἐγὼ δὲ ἀγνοῶ, σκεπτέον δή.
——Σκόπει, ἔφη.

ὅπως μὴ τοῦτο ἀποκρινοίμην: completiva affermativa retta dal verbum prohibendi ἀπηγόρευες.

13

339b–341a. Socrate attacca la definizione che si è appena data della giustizia. Chi è al potere spesso sbaglia nell’individuare il proprio interesse; per questo motivo può essere giusto fare sia ciò che è nell’interesse di chi è al potere sia ciò che non lo è. Clitofonte suggerisce di identificare l’interesse di chi governa con ciò che si ritiene, correttamente o meno, che sia il proprio interesse. Trasimaco non accoglie il suggerimento: i governanti in quanto tali non possono sbagliare, e poco primasi è solo rifatto a un modo di dire diffuso. Basandosi sull’analogia con i medici e altri professionisti, egli ribadisce che i governanti non possono sbagliare.

——Ταῦτ’ ἔσται, ἦν δ’ ἐγώ. καί μοι εἰπέ· οὐ καὶ πείθεσθαι
μέντοι τοῖς ἄρχουσιν δίκαιον φῂς εἶναι;
——Ἔγωγε.
——Πότερον δὲ ἀναμάρτητοί εἰσιν οἱ ἄρχοντες ἐν ταῖς πόλεσιν ——339c
ἑκάσταις ἢ οἷοί τι καὶ ἁμαρτεῖν;
——Πάντως που, ἔφη, οἷοί τι καὶ ἁμαρτεῖν.
——Οὐκοῦν ἐπιχειροῦντες νόμους τιθέναι τοὺς μὲν ὀρθῶς
τιθέασιν, τοὺς δέ τινας οὐκ ὀρθῶς;
——Οἶμαι ἔγωγε.
——Τὸ δὲ ὀρθῶς ἆρα τὸ τὰ συμφέροντά ἐστι τίθεσθαι ἑαυτοῖς,
τὸ δὲ μὴ ὀρθῶς ἀσύμφορα; ἢ πῶς λέγεις;
——Οὕτως.
——Ἃ δ’ ἂν θῶνται ποιητέον τοῖς ἀρχομένοις, καὶ τοῦτό
ἐστι τὸ δίκαιον;
——Πῶς γὰρ οὔ;
——Οὐ μόνον ἄρα δίκαιόν ἐστιν κατὰ τὸν σὸν λόγον τὸ τοῦ ——339d
κρείττονος συμφέρον ποιεῖν ἀλλὰ καὶ τοὐναντίον, τὸ μὴ
συμφέρον.
——Τί λέγεις σύ; ἔφη.
——Ἃ σὺ λέγεις, ἔμοιγε δοκῶ· σκοπῶμεν δὲ βέλτιον. οὐχ
ὡμολόγηται τοὺς ἄρχοντας τοῖς ἀρχομένοις προστάττοντας
ποιεῖν ἄττα ἐνίοτε διαμαρτάνειν τοῦ ἑαυτοῖς βελτίστου, ἃ
δ’ ἂν προστάττωσιν οἱ ἄρχοντες δίκαιον εἶναι τοῖς ἀρχομένοις
ποιεῖν; ταῦτ’ οὐχ ὡμολόγηται;
——Οἶμαι ἔγωγε, ἔφη.
——Οἴου τοίνυν, ἦν δ’ ἐγώ, καὶ τὸ ἀσύμφορα ποιεῖν τοῖς ——339e
ἄρχουσί τε καὶ κρείττοσι δίκαιον εἶναι ὡμολογῆσθαί σοι,
ὅταν οἱ μὲν ἄρχοντες ἄκοντες κακὰ αὑτοῖς προστάττωσιν,
τοῖς δὲ δίκαιον εἶναι φῇς ταῦτα ποιεῖν ἃ ἐκεῖνοι προσέταξαν,
ἆρα τότε, ὦ σοφώτατε Θρασύμαχε, οὐκ ἀναγκαῖον συμβαί-
νειν αὐτὸ οὑτωσί, δίκαιον εἶναι ποιεῖν τοὐναντίον ἢ ὃ σὺ
λέγεις; τὸ γὰρ τοῦ κρείττονος ἀσύμφορον δήπου προστάττεται
τοῖς ἥττοσιν ποιεῖν.
——Ναὶ μὰ Δί’, ἔφη, ὦ Σώκρατες, ὁ Πολέμαρχος, σαφέ- ——340a
στατά γε.
——Ἐὰν σύ γ’, ἔφη, αὐτῷ μαρτυρήσῃς, ὁ Κλειτοφῶν ὑπολαβών.
——Καὶ τί, ἔφη, δεῖται μάρτυρος; αὐτὸς γὰρ Θρασύμαχος
ὁμολογεῖ τοὺς μὲν ἄρχοντας ἐνίοτε ἑαυτοῖς κακὰ προστάττειν,
τοῖς δὲ δίκαιον εἶναι ταῦτα ποιεῖν.
——Τὸ γὰρ τὰ κελευόμενα ποιεῖν, ὦ Πολέμαρχε, ὑπὸ τῶν
ἀρχόντων δίκαιον εἶναι ἔθετο Θρασύμαχος.
——Καὶ γὰρ τὸ τοῦ κρείττονος, ὦ Κλειτοφῶν, συμφέρον
δίκαιον εἶναι ἔθετο. ταῦτα δὲ ἀμφότερα θέμενος ὡμολό- ——340b
γησεν αὖ ἐνίοτε τοὺς κρείττους τὰ αὑτοῖς ἀσύμφορα κελεύειν
τοὺς ἥττους τε καὶ ἀρχομένους ποιεῖν. ἐκ δὲ τούτων τῶν
ὁμολογιῶν οὐδὲν μᾶλλον τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον δίκαιον
ἂν εἴη ἢ τὸ μὴ συμφέρον.
——Ἀλλ’, ἔφη ὁ Κλειτοφῶν, τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον
ἔλεγεν ὃ ἡγοῖτο ὁ κρείττων αὑτῷ συμφέρειν· τοῦτο ποιητέον
εἶναι τῷ ἥττονι, καὶ τὸ δίκαιον τοῦτο ἐτίθετο.
——Ἀλλ’ οὐχ οὕτως, ἦ δ’ ὃς ὁ Πολέμαρχος, ἐλέγετο.
——Οὐδέν, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Πολέμαρχε, διαφέρει, ἀλλ’ εἰ νῦν ——340c
οὕτω λέγει Θρασύμαχος, οὕτως αὐτοῦ ἀποδεχώμεθα.

14

Καί μοι εἰπέ, ὦ Θρασύμαχε· τοῦτο ἦν ὃ ἐβούλου λέγειν τὸ δίκαιον,
τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον δοκοῦν εἶναι τῷ κρείττονι, ἐάν-
τε συμφέρῃ ἐάντε μή; οὕτω σε φῶμεν λέγειν;
——Ἥκιστά γε, ἔφη· ἀλλὰ κρείττω με οἴει καλεῖν τὸν ἐξαμαρ-
τάνοντα ὅταν ἐξαμαρτάνῃ;
——Ἔγωγε, εἶπον, ᾤμην σε τοῦτο λέγειν ὅτε τοὺς ἄρχοντας
ὡμολόγεις οὐκ ἀναμαρτήτους εἶναι ἀλλά τι καὶ ἐξαμαρτάνειν. ——340d
——Συκοφάντης γὰρ εἶ, ἔφη, ὦ Σώκρατες, ἐν τοῖς λόγοις·
ἐπεὶ αὐτίκα ἰατρὸν καλεῖς σὺ τὸν ἐξαμαρτάνοντα περὶ τοὺς
κάμνοντας κατ’ αὐτὸ τοῦτο ὃ ἐξαμαρτάνει; ἢ λογιστικόν, ὃς
ἂν ἐν λογισμῷ ἁμαρτάνῃ, τότε ὅταν ἁμαρτάνῃ, κατὰ ταύτην
τὴν ἁμαρτίαν; ἀλλ’ οἶμαι λέγομεν τῷ ῥήματι οὕτως, ὅτι ὁ
ἰατρὸς ἐξήμαρτεν καὶ ὁ λογιστὴς ἐξήμαρτεν καὶ ὁ γραμ-
ματιστής· τὸ δ’ οἶμαι ἕκαστος τούτων, καθ’ ὅσον τοῦτ’ ἔστιν
ὃ προσαγορεύομεν αὐτόν, οὐδέποτε ἁμαρτάνει· ὥστε κατὰ ——340e
τὸν ἀκριβῆ λόγον, ἐπειδὴ καὶ σὺ ἀκριβολογῇ, οὐδεὶς τῶν
δημιουργῶν ἁμαρτάνει. ἐπιλειπούσης γὰρ ἐπιστήμης ὁ ἁμαρ-
τάνων ἁμαρτάνει, ἐν ᾧ οὐκ ἔστι δημιουργός· ὥστε δημιουργὸς
ἢ σοφὸς ἢ ἄρχων οὐδεὶς ἁμαρτάνει τότε ὅταν ἄρχων ᾖ, ἀλλὰ
πᾶς γ’ ἂν εἴποι ὅτι ὁ ἰατρὸς ἥμαρτεν καὶ ὁ ἄρχων ἥμαρτεν.
τοιοῦτον οὖν δή σοι καὶ ἐμὲ ὑπόλαβε νυνδὴ ἀποκρίνεσθαι·
τὸ δὲ ἀκριβέστατον ἐκεῖνο τυγχάνει ὄν, τὸν ἄρχοντα, καθ’
ὅσον ἄρχων ἐστίν, μὴ ἁμαρτάνειν, μὴ ἁμαρτάνοντα δὲ τὸ ——341a
αὑτῷ βέλτιστον τίθεσθαι, τοῦτο δὲ τῷ ἀρχομένῳ ποιητέον.
ὥστε ὅπερ ἐξ ἀρχῆς ἔλεγον δίκαιον λέγω, τὸ τοῦ κρείττονος
ποιεῖν συμφέρον.

ἀποκρίνεσθαι: come nota Adam 1902: 33 si tratta di un infinito imperfetto, cioè di un infinito presente che equivale a un imperfetto indicativo: “intendi in questo modo quello che ti rispondevo poco fa”.

15

341a–342e. Socrate attacca la definizione che Trasimaco dà della giustizia argomentando che il governante vuole il bene dei governati.

——Εἶεν, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Θρασύμαχε· δοκῶ σοι συκοφαντεῖν;
——Πάνυ μὲν οὖν, ἔφη.
——Οἴει γάρ με ἐξ ἐπιβουλῆς ἐν τοῖς λόγοις κακουργοῦντά σε
ἐρέσθαι ὡς ἠρόμην;
——Εὖ μὲν οὖν οἶδα, ἔφη. καὶ οὐδέν γέ σοι πλέον ἔσται·
οὔτε γὰρ ἄν με λάθοις κακουργῶν, οὔτε μὴ λαθὼν βιάσασθαι ——341b
τῷ λόγῳ δύναιο.
——Οὐδέ γ’ ἂν ἐπιχειρήσαιμι, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ μακάριε. ἀλλ’
ἵνα μὴ αὖθις ἡμῖν τοιοῦτον ἐγγένηται, διόρισαι ποτέρως
λέγεις τὸν ἄρχοντά τε καὶ τὸν κρείττονα, τὸν ὡς ἔπος εἰπεῖν
ἢ τὸν ἀκριβεῖ λόγῳ, ὃ νυνδὴ ἔλεγες, οὗ τὸ συμφέρον κρείτ-
τονος ὄντος δίκαιον ἔσται τῷ ἥττονι ποιεῖν.
——Τὸν τῷ ἀκριβεστάτῳ, ἔφη, λόγῳ ἄρχοντα ὄντα. πρὸς
ταῦτα κακούργει καὶ συκοφάντει, εἴ τι δύνασαι—οὐδέν σου
παρίεμαι—ἀλλ’ οὐ μὴ οἷός τ’ ᾖς. ——341c
——Οἴει γὰρ ἄν με, εἶπον, οὕτω μανῆναι ὥστε ξυρεῖν ἐπι-
χειρεῖν λέοντα καὶ συκοφαντεῖν Θρασύμαχον;
——Νῦν γοῦν, ἔφη, ἐπεχείρησας, οὐδὲν ὢν καὶ ταῦτα.
——Ἅδην, ἦν δ’ ἐγώ, τῶν τοιούτων. ἀλλ’ εἰπέ μοι· ὁ τῷ
ἀκριβεῖ λόγῳ ἰατρός, ὃν ἄρτι ἔλεγες, πότερον χρηματιστής
ἐστιν ἢ τῶν καμνόντων θεραπευτής; καὶ λέγε τὸν τῷ ὄντι
ἰατρὸν ὄντα.
——Τῶν καμνόντων, ἔφη, θεραπευτής.
——Τί δὲ κυβερνήτης; ὁ ὀρθῶς κυβερνήτης ναυτῶν ἄρχων
ἐστὶν ἢ ναύτης;
——Ναυτῶν ἄρχων. ——341d
——Οὐδὲν οἶμαι τοῦτο ὑπολογιστέον, ὅτι πλεῖ ἐν τῇ νηί, οὐδ’
ἐστὶν κλητέος ναύτης· οὐ γὰρ κατὰ τὸ πλεῖν κυβερνήτης
καλεῖται, ἀλλὰ κατὰ τὴν τέχνην καὶ τὴν τῶν ναυτῶν ἀρχήν.
——Ἀληθῆ, ἔφη.
——Οὐκοῦν ἑκάστῳ τούτων ἔστιν τι συμφέρον;
——Πάνυ γε.
——Οὐ καὶ ἡ τέχνη, ἦν δ’ ἐγώ, ἐπὶ τούτῳ πέφυκεν, ἐπὶ τῷ τὸ
συμφέρον ἑκάστῳ ζητεῖν τε καὶ ἐκπορίζειν;
——Ἐπὶ τούτῳ, ἔφη.
——Ἆρ’ οὖν καὶ ἑκάστῃ τῶν τεχνῶν ἔστιν τι συμφέρον ἄλλο
ἢ ὅτι μάλιστα τελέαν εἶναι;
——Πῶς τοῦτο ἐρωτᾷς; ——341e
——Ὥσπερ, ἔφην ἐγώ, εἴ με ἔροιο εἰ ἐξαρκεῖ σώματι εἶναι
σώματι ἢ προσδεῖταί τινος, εἴποιμ’ ἂν ὅτι “Παντάπασι μὲν
οὖν προσδεῖται. διὰ ταῦτα καὶ ἡ τέχνη ἐστὶν ἡ ἰατρικὴ
νῦν ηὑρημένη, ὅτι σῶμά ἐστιν πονηρὸν καὶ οὐκ ἐξαρκεῖ αὐτῷ
τοιούτῳ εἶναι. τούτῳ οὖν ὅπως ἐκπορίζῃ τὰ συμφέροντα,
ἐπὶ τούτῳ παρεσκευάσθη ἡ τέχνη.” ἦ ὀρθῶς σοι δοκῶ, ἔφην,
ἂν εἰπεῖν οὕτω λέγων, ἢ οὔ;
——Ὀρθῶς, ἔφη. ——342a
——Τί δὲ δή; αὐτὴ ἡ ἰατρική ἐστιν πονηρά, ἢ ἄλλη τις τέχνη
ἔσθ’ ὅτι προσδεῖταί τινος ἀρετῆς—ὥσπερ ὀφθαλμοὶ ὄψεως καὶ
ὦτα ἀκοῆς καὶ διὰ ταῦτα ἐπ’ αὐτοῖς δεῖ τινος τέχνης τῆς τὸ
συμφέρον εἰς αὐτὰ ταῦτα σκεψομένης τε καὶ ἐκποριούσης—
ἆρα καὶ ἐν αὐτῇ τῇ τέχνῃ ἔνι τις πονηρία, καὶ δεῖ ἑκάστῃ
τέχνῃ ἄλλης τέχνης ἥτις αὐτῇ τὸ συμφέρον σκέψεται, καὶ
τῇ σκοπουμένῃ ἑτέρας αὖ τοιαύτης, καὶ τοῦτ’ ἔστιν ἀπέραντον;
ἢ αὐτὴ αὑτῇ τὸ συμφέρον σκέψεται; ἢ οὔτε αὑτῆς οὔτε ἄλλης ——342b
προσδεῖται ἐπὶ τὴν αὑτῆς πονηρίαν τὸ συμφέρον σκοπεῖν·
οὔτε γὰρ πονηρία οὔτε ἁμαρτία οὐδεμία οὐδεμιᾷ τέχνῃ
πάρεστιν, οὐδὲ προσήκει τέχνῃ ἄλλῳ τὸ συμφέρον ζητεῖν ἢ
ἐκείνῳ οὗ τέχνη ἐστίν, αὐτὴ δὲ ἀβλαβὴς καὶ ἀκέραιός ἐστιν
ὀρθὴ οὖσα, ἕωσπερ ἂν ᾖ ἑκάστη ἀκριβὴς ὅλη ἥπερ ἐστίν;
καὶ σκόπει ἐκείνῳ τῷ ἀκριβεῖ λόγῳ· οὕτως ἢ ἄλλως ἔχει;
——Οὕτως, ἔφη, φαίνεται.
——Οὐκ ἄρα, ἦν δ’ ἐγώ, ἰατρικὴ ἰατρικῇ τὸ συμφέρον σκοπεῖ ——342c
ἀλλὰ σώματι.
——Ναί, ἔφη.
——Οὐδὲ ἱππικὴ ἱππικῇ ἀλλ’ ἵπποις· οὐδὲ ἄλλη τέχνη
οὐδεμία ἑαυτῇ—οὐδὲ γὰρ προσδεῖται—ἀλλ’ ἐκείνῳ οὗ τέχνη
ἐστίν.
——Φαίνεται, ἔφη, οὕτως.
——Ἀλλὰ μήν, ὦ Θρασύμαχε, ἄρχουσί γε αἱ τέχναι καὶ
κρατοῦσιν ἐκείνου οὗπέρ εἰσιν τέχναι.
——Συνεχώρησεν ἐνταῦθα καὶ μάλα μόγις.
——Οὐκ ἄρα ἐπιστήμη γε οὐδεμία τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον
σκοπεῖ οὐδ’ ἐπιτάττει, ἀλλὰ τὸ τοῦ ἥττονός τε καὶ ἀρχομένου ——342d
ὑπὸ ἑαυτῆς.
——Συνωμολόγησε μὲν καὶ ταῦτα τελευτῶν, ἐπεχείρει δὲ περὶ
αὐτὰ μάχεσθαι· ἐπειδὴ δὲ ὡμολόγησεν, Ἄλλο τι οὖν, ἦν δ’
ἐγώ, οὐδὲ ἰατρὸς οὐδείς, καθ’ ὅσον ἰατρός, τὸ τῷ ἰατρῷ
συμφέρον σκοπεῖ οὐδ’ ἐπιτάττει, ἀλλὰ τὸ τῷ κάμνοντι;
ὡμολόγηται γὰρ ὁ ἀκριβὴς ἰατρὸς σωμάτων εἶναι ἄρχων
ἀλλ’ οὐ χρηματιστής. ἢ οὐχ ὡμολόγηται;
——Συνέφη.
——Οὐκοῦν καὶ ὁ κυβερνήτης ὁ ἀκριβὴς ναυτῶν εἶναι ἄρχων
ἀλλ’ οὐ ναύτης; ——342e
——Ὡμολόγηται.
——Οὐκ ἄρα ὅ γε τοιοῦτος κυβερνήτης τε καὶ ἄρχων τὸ τῷ
κυβερνήτῃ συμφέρον σκέψεταί τε καὶ προστάξει, ἀλλὰ τὸ
τῷ ναύτῃ τε καὶ ἀρχομένῳ.
——Συνέφησε μόγις.
——Οὐκοῦν, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Θρασύμαχε, οὐδὲ ἄλλος οὐδεὶς ἐν
οὐδεμιᾷ ἀρχῇ, καθ’ ὅσον ἄρχων ἐστίν, τὸ αὑτῷ συμφέρον
σκοπεῖ οὐδ’ ἐπιτάττει, ἀλλὰ τὸ τῷ ἀρχομένῳ καὶ ᾧ ἂν
αὐτὸς δημιουργῇ, καὶ πρὸς ἐκεῖνο βλέπων καὶ τὸ ἐκείνῳ
συμφέρον καὶ πρέπον, καὶ λέγει ἃ λέγει καὶ ποιεῖ ἃ ποιεῖ
ἅπαντα.

οὗ τὸ συμφέρον κρείττονος ὄντος: οὗ dipende da τὸ συμφέρον (il vantaggio del quale); a sua volta da οὗ dipende κρείττονος ὄντος con il valore di participio congiunto.
οὐ μὴ οἷός τ’ ᾖς: οὐ μὴ + cong. esprime il rifiuto di qualcosa, soprattutto in relazione a verbi che indicano possibilità o capacità: “temo che tu non sia in grado”.
Ἆρ’ οὖν καὶ ἑκάστῃ τῶν τεχνῶν ἔστιν τι συμφέρον ἄλλο ἢ ὅτι μάλιστα τελέαν εἶναι;: “I have retained this reading, in deference to the MSS, but it is open to grave objection. As the sentence stands, the meaning is that every art (as well as every object of an art—this is implied by καί) has one συμφέρον, viz. to be as perfect as it can, but no other. In the sequel this is interpreted to mean that no art needs any additional ἀρετή; since it is (qua art) perfect already: οὔτε γὰρ πονηρία οὔτε ἁμαρτία οὐδεμία οὐδεμιᾷ τέχνῃ πάρεστιν κτλ. (342 B). But the words of the sentence ἆρ’ οὖν—τελέαν εἶναι have to be taken very loosely in order to admit of this interpretation. We must suppose them equivalent to ‘No art has a συμφέρον of its own, unless you are to call the fact that it is perfect its συμφέρον.’ If Plato had written the passage as it stands in q and in the margin of Flor. U (both MSS probably of the fifteenth century), it would be open to no objection: ἆρ’ οὖν καὶ ἑκάστῃ τῶν τεχνῶν ἔστι τι ξυμφέρον ἄλλο <οὗ προσδεῖται>, ἢ <ἐξαρκεῖ ἑκάστη αὐτὴ αὑτῇ, ὥστε> ὅ τι μάλιστα τελέαν εἶναι; This reading was adopted by Bekker, and by Stallbaum in his first edition; and a careful study of the whole passage confirms the judgment of Schneider, “Platonem non solum potuisse, sed etiam debuisse vel haec ipsa vel consimilia scribere.”” (Adam 1902: 35).
τούτῳ: si riferisce al corpo (= τῷ σώματι).
ἐπ’ αὐτοῖς: lo si può intendere sia come “oltre a essi” sia nel senso più generale di [presiedere] “a essi”.
ἄλλῳ: dat. di vantaggio dipendente da τὸ συμφέρον, richiamato dal successivo ἐκείνῳ.

16

343a–344c. Trasimaco abbandona il punto di vista teorico ed affronta un esempio pratico. Il pastore non cerca il bene del suo gregge ma il bene suo proprio o del suo padrone. Lo stesso fanno i governanti degni di questo nome. La giustizia il bene altrui, l’ingiustizia il proprio. È molto meglio essere ingiusti piuttosto che giusti, come mostrano i tiranni, che incarnano appieno l’ingiustizia.

——Ἐπειδὴ οὖν ἐνταῦθα ἦμεν τοῦ λόγου καὶ πᾶσι καταφανὲς ——343a
ἦν ὅτι ὁ τοῦ δικαίου λόγος εἰς τοὐναντίον περιειστήκει, ὁ
Θρασύμαχος ἀντὶ τοῦ ἀποκρίνεσθαι, Εἰπέ μοι, ἔφη, ὦ
Σώκρατες, τίτθη σοι ἔστιν;
——Τί δέ; ἦν δ’ ἐγώ· οὐκ ἀποκρίνεσθαι χρῆν μᾶλλον ἢ
τοιαῦτα ἐρωτᾶν;
——Ὅτι τοί σε, ἔφη, κορυζῶντα περιορᾷ καὶ οὐκ ἀπο-
μύττει δεόμενον, ὅς γε αὐτῇ οὐδὲ πρόβατα οὐδὲ ποιμένα
γιγνώσκεις.
——Ὅτι δὴ τί μάλιστα; ἦν δ’ ἐγώ.
——Ὅτι οἴει τοὺς ποιμένας ἢ τοὺς βουκόλους τὸ τῶν προβάτων ——343b
ἢ τὸ τῶν βοῶν ἀγαθὸν σκοπεῖν καὶ παχύνειν αὐτοὺς καὶ
θεραπεύειν πρὸς ἄλλο τι βλέποντας ἢ τὸ τῶν δεσποτῶν
ἀγαθὸν καὶ τὸ αὑτῶν, καὶ δὴ καὶ τοὺς ἐν ταῖς πόλεσιν
ἄρχοντας, οἳ ὡς ἀληθῶς ἄρχουσιν, ἄλλως πως ἡγῇ διανοεῖσθαι
πρὸς τοὺς ἀρχομένους ἢ ὥσπερ ἄν τις πρὸς πρόβατα διατεθείη,
καὶ ἄλλο τι σκοπεῖν αὐτοὺς διὰ νυκτὸς καὶ ἡμέρας ἢ τοῦτο,
ὅθεν αὐτοὶ ὠφελήσονται. καὶ οὕτω πόρρω εἶ περί τε τοῦ ——343c
δικαίου καὶ δικαιοσύνης καὶ ἀδίκου τε καὶ ἀδικίας, ὥστε
ἀγνοεῖς ὅτι ἡ μὲν δικαιοσύνη καὶ τὸ δίκαιον ἀλλότριον ἀγαθὸν
τῷ ὄντι, τοῦ κρείττονός τε καὶ ἄρχοντος συμφέρον, οἰκεία δὲ
τοῦ πειθομένου τε καὶ ὑπηρετοῦντος βλάβη, ἡ δὲ ἀδικία
τοὐναντίον, καὶ ἄρχει τῶν ὡς ἀληθῶς εὐηθικῶν τε καὶ
δικαίων, οἱ δ’ ἀρχόμενοι ποιοῦσιν τὸ ἐκείνου συμφέρον
κρείττονος ὄντος, καὶ εὐδαίμονα ἐκεῖνον ποιοῦσιν ὑπηρε-
τοῦντες αὐτῷ, ἑαυτοὺς δὲ οὐδ’ ὁπωστιοῦν. ——343d
——σκοπεῖσθαι δέ, ὦ εὐηθέστατε Σώκρατες, οὑτωσὶ χρή,
ὅτι δίκαιος ἀνὴρ ἀδίκου πανταχοῦ ἔλαττον ἔχει.
πρῶτον μὲν ἐν τοῖς πρὸς ἀλλήλους
συμβολαίοις, ὅπου ἂν ὁ τοιοῦτος τῷ τοιούτῳ κοινωνήσῃ,
οὐδαμοῦ ἂν εὕροις ἐν τῇ διαλύσει τῆς κοινωνίας πλέον
ἔχοντα τὸν δίκαιον τοῦ ἀδίκου ἀλλ’ ἔλαττον· ἔπειτα ἐν τοῖς
πρὸς τὴν πόλιν, ὅταν τέ τινες εἰσφοραὶ ὦσιν, ὁ μὲν δίκαιος
ἀπὸ τῶν ἴσων πλέον εἰσφέρει, ὁ δ’ ἔλαττον, ὅταν τε λήψεις,
ὁ μὲν οὐδέν, ὁ δὲ πολλὰ κερδαίνει. καὶ γὰρ ὅταν ἀρχήν ——343e
τινα ἄρχῃ ἑκάτερος, τῷ μὲν δικαίῳ ὑπάρχει, καὶ εἰ μηδεμία
ἄλλη ζημία, τά γε οἰκεῖα δι’ ἀμέλειαν μοχθηροτέρως ἔχειν,
ἐκ δὲ τοῦ δημοσίου μηδὲν ὠφελεῖσθαι διὰ τὸ δίκαιον εἶναι,
πρὸς δὲ τούτοις ἀπεχθέσθαι τοῖς τε οἰκείοις καὶ τοῖς γνωρί-
μοις, ὅταν μηδὲν ἐθέλῃ αὐτοῖς ὑπηρετεῖν παρὰ τὸ δίκαιον·
τῷ δὲ ἀδίκῳ πάντα τούτων τἀναντία ὑπάρχει. λέγω γὰρ
ὅνπερ νυνδὴ ἔλεγον, τὸν μεγάλα δυνάμενον πλεονεκτεῖν· ——344a
τοῦτον οὖν σκόπει, εἴπερ βούλει κρίνειν ὅσῳ μᾶλλον
συμφέρει ἰδίᾳ αὐτῷ ἄδικον εἶναι ἢ τὸ δίκαιον.
——πάντων δὲ ῥᾷστα μαθήσῃ, ἐὰν ἐπὶ τὴν τελεωτάτην ἀδικίαν ἔλθῃς, ἣ
τὸν μὲν ἀδικήσαντα εὐδαιμονέστατον ποιεῖ, τοὺς δὲ ἀδικη-
θέντας καὶ ἀδικῆσαι οὐκ ἂν ἐθέλοντας ἀθλιωτάτους. ἔστιν δὲ
τοῦτο τυραννίς, ἣ οὐ κατὰ σμικρὸν τἀλλότρια καὶ λάθρᾳ καὶ
βίᾳ ἀφαιρεῖται, καὶ ἱερὰ καὶ ὅσια καὶ ἴδια καὶ δημόσια, ἀλλὰ
συλλήβδην· ὧν ἐφ’ ἑκάστῳ μέρει ὅταν τις ἀδικήσας μὴ ——344b
λάθῃ, ζημιοῦταί τε καὶ ὀνείδη ἔχει τὰ μέγιστα—καὶ γὰρ
ἱερόσυλοι καὶ ἀνδραποδισταὶ καὶ τοιχωρύχοι καὶ ἀποστερηταὶ
καὶ κλέπται οἱ κατὰ μέρη ἀδικοῦντες τῶν τοιούτων κακουρ-
γημάτων καλοῦνται—ἐπειδὰν δέ τις πρὸς τοῖς τῶν πολιτῶν
χρήμασιν καὶ αὐτοὺς ἀνδραποδισάμενος δουλώσηται, ἀντὶ
τούτων τῶν αἰσχρῶν ὀνομάτων εὐδαίμονες καὶ μακάριοι
κέκληνται, οὐ μόνον ὑπὸ τῶν πολιτῶν ἀλλὰ καὶ ὑπὸ τῶν ——344c
ἄλλων ὅσοι ἂν πύθωνται αὐτὸν τὴν ὅλην ἀδικίαν ἠδικηκότα·
οὐ γὰρ τὸ ποιεῖν τὰ ἄδικα ἀλλὰ τὸ πάσχειν φοβούμενοι
ὀνειδίζουσιν οἱ ὀνειδίζοντες τὴν ἀδικίαν.
——οὕτως, ὦ Σώκρατες,
καὶ ἰσχυρότερον καὶ ἐλευθεριώτερον καὶ δεσποτικώτερον ἀδι-
κία δικαιοσύνης ἐστὶν ἱκανῶς γιγνομένη, καὶ ὅπερ ἐξ ἀρχῆς
ἔλεγον, τὸ μὲν τοῦ κρείττονος συμφέρον τὸ δίκαιον τυγχάνει
ὄν, τὸ δ’ ἄδικον ἑαυτῷ λυσιτελοῦν τε καὶ συμφέρον.

αὐτῇ: dat. di causa; “poiché a causa sua non conosci”, cioé: “non ti ha insegnato”.
Ὅτι οἴει τοὺς ποιμένας ἢ τοὺς βουκόλους . . . : Senofonte attribuisce a Socrate la stessa immagine, ma con valore opposto, in Mem. 3.2.1.
αὐτῷ ἄδικον εἶναι ἢ τὸ δίκαιον: αὑτῷ è lezione di A, accolta da Burnet ma non da Adam né da Slings; se si accetta αὐτῷ, allora il riferimento è al potente appena menzionato esplicitamente. Quindi: “in quale maggiore misura gli convenga maggiormente, nel privato, essere ingiusto”. Secondo Adam, ἢ τὸ δίκαιον equivale a ἢ τὸ δίκαιον εἶναι τῷ δικαίῳ, “piuttosto che l’essere giusto (convenga) al giusto”.
εὐδαίμονες καὶ μακάριοι κέκληνται: cf. Plat. Gorg. 484a, 470d, 472a (Archelao di Macedonia), Resp. 568a; Eur. Troad. 1169 ss., Phoen. 524 ss., fr. 252.

17

344d–347e. La replica di Socrate avviene in due momenti. Nel primo (344d–347e) Socrate torna alla forma di argomentazione più stringente adottata da Trasimaco e spiega che nessun governatore in senso stretto governa di sua iniziativa ma richiede un compenso. Quando una qualsiasi arte/forma di sapere è praticata col beneficio di chi la esercita, il beneficio deriva dall’arte concomitante di guadagnare denaro e non dall’arte/forma di sapere. Nel caso del governante, il beneficio può essere denaro, onore o la possibilità di una punizione. La punizione peggiore, nel caso delle nature migliori, è l’idea di essere governati da uomini peggiori di se stessi. In una città di uomini perbene, la libertà dal governo verrebbe ricercato quanto il governo è ricercato ora.

——Ταῦτα εἰπὼν ὁ Θρασύμαχος ἐν νῷ εἶχεν ἀπιέναι, ὥσπερ ————344d
βαλανεὺς ἡμῶν καταντλήσας κατὰ τῶν ὤτων ἁθρόον καὶ
πολὺν τὸν λόγον· οὐ μὴν εἴασάν γε αὐτὸν οἱ παρόντες,
ἀλλ’ ἠνάγκασαν ὑπομεῖναί τε καὶ παρασχεῖν τῶν εἰρημένων
λόγον. καὶ δὴ ἔγωγε καὶ αὐτὸς πάνυ ἐδεόμην τε καὶ εἶπον·
Ὦ δαιμόνιε Θρασύμαχε, οἷον ἐμβαλὼν λόγον ἐν νῷ ἔχεις
ἀπιέναι πρὶν διδάξαι ἱκανῶς ἢ μαθεῖν εἴτε οὕτως εἴτε ἄλλως
ἔχει; ἢ σμικρὸν οἴει ἐπιχειρεῖν πρᾶγμα διορίζεσθαι ὅλου ————344e
βίου διαγωγήν, ᾗ ἂν διαγόμενος ἕκαστος ἡμῶν λυσιτελε-
στάτην ζωὴν ζῴη;
——Ἐγὼ γὰρ οἶμαι, ἔφη ὁ Θρασύμαχος, τουτὶ ἄλλως ἔχειν;
——Ἔοικας, ἦν δ’ ἐγώ—ἤτοι ἡμῶν γε οὐδὲν κήδεσθαι, οὐδέ
τι φροντίζειν εἴτε χεῖρον εἴτε βέλτιον βιωσόμεθα ἀγνοοῦντες
ὃ σὺ φῂς εἰδέναι. ἀλλ’, ὠγαθέ, προθυμοῦ καὶ ἡμῖν ἐνδεί-
ξασθαι—οὔτοι κακῶς σοι κείσεται ὅτι ἂν ἡμᾶς τοσούσδε ————345a
ὄντας εὐεργετήσῃς—ἐγὼ γὰρ δή σοι λέγω τό γ’ ἐμόν, ὅτι
οὐ πείθομαι οὐδ’ οἶμαι ἀδικίαν δικαιοσύνης κερδαλεώτερον
εἶναι, οὐδ’ ἐὰν ἐᾷ τις αὐτὴν καὶ μὴ διακωλύῃ πράττειν ἃ
βούλεται. ἀλλ’, ὠγαθέ, ἔστω μὲν ἄδικος, δυνάσθω δὲ
ἀδικεῖν ἢ τῷ λανθάνειν ἢ τῷ διαμάχεσθαι, ὅμως ἐμέ γε οὐ
πείθει ὡς ἔστι τῆς δικαιοσύνης κερδαλεώτερον. ταῦτ’ οὖν ————345b
καὶ ἕτερος ἴσως τις ἡμῶν πέπονθεν, οὐ μόνος ἐγώ· πεῖσον
οὖν, ὦ μακάριε, ἱκανῶς ἡμᾶς ὅτι οὐκ ὀρθῶς βουλευόμεθα
δικαιοσύνην ἀδικίας περὶ πλείονος ποιούμενοι.
——Καὶ πῶς, ἔφη, σὲ πείσω; εἰ γὰρ οἷς νυνδὴ ἔλεγον μὴ
πέπεισαι, τί σοι ἔτι ποιήσω; ἢ εἰς τὴν ψυχὴν φέρων ἐνθῶ
τὸν λόγον;
——Μὰ Δί’, ἦν δ’ ἐγώ, μὴ σύ γε· ἀλλὰ πρῶτον μέν, ἃ ἂν
εἴπῃς, ἔμμενε τούτοις, ἢ ἐὰν μετατιθῇ, φανερῶς μετατίθεσο
καὶ ἡμᾶς μὴ ἐξαπάτα. νῦν δὲ ὁρᾷς, ὦ Θρασύμαχε—ἔτι
γὰρ τὰ ἔμπροσθεν ἐπισκεψώμεθα—ὅτι τὸν ὡς ἀληθῶς ἰατρὸν ————345c
τὸ πρῶτον ὁριζόμενος τὸν ὡς ἀληθῶς ποιμένα οὐκέτι ᾤου
δεῖν ὕστερον ἀκριβῶς φυλάξαι, ἀλλὰ πιαίνειν οἴει αὐτὸν τὰ
πρόβατα, καθ’ ὅσον ποιμήν ἐστιν, οὐ πρὸς τὸ τῶν προ-
βάτων βέλτιστον βλέποντα ἀλλ’, ὥσπερ δαιτυμόνα τινὰ καὶ
μέλλοντα ἑστιάσεσθαι, πρὸς τὴν εὐωχίαν, ἢ αὖ πρὸς τὸ
ἀποδόσθαι, ὥσπερ χρηματιστὴν ἀλλ’ οὐ ποιμένα. τῇ δὲ ————345d
ποιμενικῇ οὐ δήπου ἄλλου του μέλει ἢ ἐφ’ ᾧ τέτακται, ὅπως
τούτῳ τὸ βέλτιστον ἐκποριεῖ—ἐπεὶ τά γε αὑτῆς ὥστ’ εἶναι
βελτίστη ἱκανῶς δήπου ἐκπεπόρισται, ἕως γ’ ἂν μηδὲν
ἐνδέῃ τοῦ ποιμενικὴ εἶναι—οὕτω δὲ ᾤμην ἔγωγε νυνδὴ
ἀναγκαῖον εἶναι ἡμῖν ὁμολογεῖν πᾶσαν ἀρχήν, καθ’ ὅσον
ἀρχή, μηδενὶ ἄλλῳ τὸ βέλτιστον σκοπεῖσθαι ἢ ἐκείνῳ, τῷ
ἀρχομένῳ τε καὶ θεραπευομένῳ, ἔν τε πολιτικῇ καὶ ἰδιωτικῇ ————345e
ἀρχῇ. σὺ δὲ τοὺς ἄρχοντας ἐν ταῖς πόλεσιν, τοὺς ὡς ἀληθῶς
ἄρχοντας, ἑκόντας οἴει ἄρχειν;
——Μὰ Δί’ οὔκ, ἔφη, ἀλλ’ εὖ οἶδα.

ἔστω μὲν ἄδικος: il sogg. di ἔστω (così come del successivo δυνάσθω) è ὁ ἄδικος, sottinteso sulla base del precedente ἀδικίαν.
ἔστι: in questo caso il sogg. sottinteso è ἡ ἀδικία oppure τὸ ἀδικεῖν.
πιαίνειν: “πιαίνειν A Euseb. et legit Galen.: ποιμάνειν Amg D: πανύχει F.” (Slings 2003, in app.). In favore di ποιμάνειν Adam.

18

——Τί δέ, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Θρασύμαχε; τὰς ἄλλας ἀρχὰς οὐκ
ἐννοεῖς ὅτι οὐδεὶς ἐθέλει ἄρχειν ἑκών, ἀλλὰ μισθὸν αἰτοῦσιν,
ὡς οὐχὶ αὐτοῖσιν ὠφελίαν ἐσομένην ἐκ τοῦ ἄρχειν ἀλλὰ
τοῖς ἀρχομένοις; ἐπεὶ τοσόνδε εἰπέ· οὐχὶ ἑκάστην μέντοι ————346a——
φαμὲν ἑκάστοτε τῶν τεχνῶν τούτῳ ἑτέραν εἶναι, τῷ ἑτέραν
τὴν δύναμιν ἔχειν; καί, ὦ μακάριε, μὴ παρὰ δόξαν ἀποκρίνου,
ἵνα τι καὶ περαίνωμεν.
——Ἀλλὰ τούτῳ, ἔφη, ἑτέρα.
——Οὐκοῦν καὶ ὠφελίαν ἑκάστη τούτων ἰδίαν τινὰ ἡμῖν παρέ-
χεται ἀλλ’ οὐ κοινήν, οἷον ἰατρικὴ μὲν ὑγίειαν, κυβερνητικὴ
δὲ σωτηρίαν ἐν τῷ πλεῖν, καὶ αἱ ἄλλαι οὕτω;
——Πάνυ γε.
——Οὐκοῦν καὶ μισθωτικὴ μισθόν; αὕτη γὰρ αὐτῆς ἡ δύναμις· ————346b
ἢ τὴν ἰατρικὴν σὺ καὶ τὴν κυβερνητικὴν τὴν αὐτὴν καλεῖς;
ἢ ἐάνπερ βούλῃ ἀκριβῶς διορίζειν, ὥσπερ ὑπέθου, οὐδέν τι
μᾶλλον, ἐάν τις κυβερνῶν ὑγιὴς γίγνηται διὰ τὸ συμφέρον
αὐτῷ πλεῖν ἐν τῇ θαλάττῃ, ἕνεκα τούτου καλεῖς μᾶλλον
αὐτὴν ἰατρικήν;
——Οὐ δῆτα, ἔφη.
——Οὐδέ γ’, οἶμαι, τὴν μισθωτικήν, ἐὰν ὑγιαίνῃ τις μισθαρνῶν.
——Οὐ δῆτα.
——Τί δέ; τὴν ἰατρικὴν μισθαρνητικήν, ἐὰν ἰώμενός τις
μισθαρνῇ;
——Οὐκ ἔφη. ————346c
——Οὐκοῦν τήν γε ὠφελίαν ἑκάστης τῆς τέχνης ἰδίαν ὡμο-
λογήσαμεν εἶναι;
——Ἔστω, ἔφη.
——Ἥντινα ἄρα ὠφελίαν κοινῇ ὠφελοῦνται πάντες οἱ δημι-
ουργοί, δῆλον ὅτι κοινῇ τινι τῷ αὐτῷ προσχρώμενοι ἀπ’
ἐκείνου ὠφελοῦνται.
——Ἔοικεν, ἔφη.
——Φαμὲν δέ γε τὸ μισθὸν ἀρνυμένους ὠφελεῖσθαι τοὺς
δημιουργοὺς ἀπὸ τοῦ προσχρῆσθαι τῇ μισθωτικῇ τέχνῃ
γίγνεσθαι αὐτοῖς.
——Συνέφη μόγις.
——Οὐκ ἄρα ἀπὸ τῆς αὑτοῦ τέχνης ἑκάστῳ αὕτη ἡ ὠφελία ————346d
ἐστίν, ἡ τοῦ μισθοῦ λῆψις, ἀλλ’, εἰ δεῖ ἀκριβῶς σκοπεῖσθαι,
ἡ μὲν ἰατρικὴ ὑγίειαν ποιεῖ, ἡ δὲ μισθαρνητικὴ μισθόν, καὶ
ἡ μὲν οἰκοδομικὴ οἰκίαν, ἡ δὲ μισθαρνητικὴ αὐτῇ ἑπομένη
μισθόν, καὶ αἱ ἄλλαι πᾶσαι οὕτως τὸ αὑτῆς ἑκάστη ἔργον
ἐργάζεται καὶ ὠφελεῖ ἐκεῖνο ἐφ’ ᾧ τέτακται. ἐὰν δὲ μὴ
μισθὸς αὐτῇ προσγίγνηται, ἔσθ’ ὅτι ὠφελεῖται ὁ δημιουργὸς
ἀπὸ τῆς τέχνης;
——Οὐ φαίνεται, ἔφη.
——Ἆρ’ οὖν οὐδ’ ὠφελεῖ τότε, ὅταν προῖκα ἐργάζηται; ————346e
——Οἶμαι ἔγωγε.
——Οὐκοῦν, ὦ Θρασύμαχε, τοῦτο ἤδη δῆλον, ὅτι οὐδεμία
τέχνη οὐδὲ ἀρχὴ τὸ αὑτῇ ὠφέλιμον παρασκευάζει, ἀλλ’,
ὅπερ πάλαι ἐλέγομεν, τὸ τῷ ἀρχομένῳ καὶ παρασκευάζει
καὶ ἐπιτάττει, τὸ ἐκείνου συμφέρον ἥττονος ὄντος σκο-
ποῦσα, ἀλλ’ οὐ τὸ τοῦ κρείττονος. διὰ δὴ ταῦτα ἔγωγε, ὦ
φίλε Θρασύμαχε, καὶ ἄρτι ἔλεγον μηδένα ἐθέλειν ἑκόντα
ἄρχειν καὶ τὰ ἀλλότρια κακὰ μεταχειρίζεσθαι ἀνορθοῦντα,
ἀλλὰ μισθὸν αἰτεῖν, ὅτι ὁ μέλλων καλῶς τῇ τέχνῃ πρά- ————347a
ξειν οὐδέποτε αὑτῷ τὸ βέλτιστον πράττει οὐδ’ ἐπιτάττει
κατὰ τὴν τέχνην ἐπιτάττων, ἀλλὰ τῷ ἀρχομένῳ· ὧν δὴ
ἕνεκα, ὡς ἔοικε, μισθὸν δεῖν ὑπάρχειν τοῖς μέλλουσιν
ἐθελήσειν ἄρχειν, ἢ ἀργύριον ἢ τιμήν, ἢ ζημίαν ἐὰν μὴ
ἄρχῃ.

παρὰ δόξαν: “παρὰ δόξαν is simply ‘contrary to your opinion’ […] as in Prot. 337 B, cf. 349 A ἕως ἄν σε ὑπολαμβάνω λέγειν ἅπερ διανοεῖ and 350 E” (Adam 1902).
συμφέρον: è la lezione di AD; sia Adam sia Slings stampano ξυμφέρειν (F).
τὸ μισθὸν ἀρνυμένους ὠφελεῖσθαι τοὺς δημιουργοὺς: è un infinito sostantivato che fa da soggetto a γίγνεσθαι.

19

——Πῶς τοῦτο λέγεις, ὦ Σώκρατες; ἔφη ὁ Γλαύκων· τοὺς
μὲν γὰρ δύο μισθοὺς γιγνώσκω, τὴν δὲ ζημίαν ἥντινα λέγεις
καὶ ὡς ἐν μισθοῦ μέρει εἴρηκας, οὐ συνῆκα.
——Τὸν τῶν βελτίστων ἄρα μισθόν, ἔφην, οὐ συνιεῖς, δι’ ὃν ————347b
ἄρχουσιν οἱ ἐπιεικέστατοι, ὅταν ἐθέλωσιν ἄρχειν. ἢ οὐκ
οἶσθα ὅτι τὸ φιλότιμόν τε καὶ φιλάργυρον εἶναι ὄνειδος
λέγεταί τε καὶ ἔστιν;
——Ἔγωγε, ἔφη.
——Διὰ ταῦτα τοίνυν, ἦν δ’ ἐγώ, οὔτε χρημάτων ἕνεκα ἐθέ-
λουσιν ἄρχειν οἱ ἀγαθοὶ οὔτε τιμῆς· οὔτε γὰρ φανερῶς
πραττόμενοι τῆς ἀρχῆς ἕνεκα μισθὸν μισθωτοὶ βούλονται
κεκλῆσθαι, οὔτε λάθρᾳ αὐτοὶ ἐκ τῆς ἀρχῆς λαμβάνοντες
κλέπται. οὐδ’ αὖ τιμῆς ἕνεκα· οὐ γάρ εἰσι φιλότιμοι. δεῖ δὴ
αὐτοῖς ἀνάγκην προσεῖναι καὶ ζημίαν, εἰ μέλλουσιν ἐθέ- ————347c
λειν ἄρχειν—ὅθεν κινδυνεύει τὸ ἑκόντα ἐπὶ τὸ ἄρχειν ἰέναι
ἀλλὰ μὴ ἀνάγκην περιμένειν αἰσχρὸν νενομίσθαι—τῆς δὲ
ζημίας μεγίστη τὸ ὑπὸ πονηροτέρου ἄρχεσθαι, ἐὰν μὴ αὐτὸς
ἐθέλῃ ἄρχειν· ἣν δείσαντές μοι φαίνονται ἄρχειν, ὅταν
ἄρχωσιν, οἱ ἐπιεικεῖς, καὶ τότε ἔρχονται ἐπὶ τὸ ἄρχειν οὐχ
ὡς ἐπ’ ἀγαθόν τι ἰόντες οὐδ’ ὡς εὐπαθήσοντες ἐν αὐτῷ, ἀλλ’
ὡς ἐπ’ ἀναγκαῖον καὶ οὐκ ἔχοντες ἑαυτῶν βελτίοσιν ἐπι- ————347d
τρέψαι οὐδὲ ὁμοίοις. ἐπεὶ κινδυνεύει πόλις ἀνδρῶν ἀγα-
θῶν εἰ γένοιτο, περιμάχητον ἂν εἶναι τὸ μὴ ἄρχειν ὥσπερ
νυνὶ τὸ ἄρχειν, καὶ ἐνταῦθ’ ἂν καταφανὲς γενέσθαι ὅτι τῷ
ὄντι ἀληθινὸς ἄρχων οὐ πέφυκε τὸ αὑτῷ συμφέρον σκοπεῖ-
σθαι ἀλλὰ τὸ τῷ ἀρχομένῳ· ὥστε πᾶς ἂν ὁ γιγνώσκων τὸ
ὠφελεῖσθαι μᾶλλον ἕλοιτο ὑπ’ ἄλλου ἢ ἄλλον ὠφελῶν
πράγματα ἔχειν. τοῦτο μὲν οὖν ἔγωγε οὐδαμῇ συγχωρῶ
Θρασυμάχῳ, ὡς τὸ δίκαιόν ἐστιν τὸ τοῦ κρείττονος συμφέρον. ————347e
ἀλλὰ τοῦτο μὲν δὴ καὶ εἰς αὖθις σκεψόμεθα· πολὺ δέ μοι
δοκεῖ μεῖζον εἶναι ὃ νῦν λέγει Θρασύμαχος, τὸν τοῦ ἀδίκου
βίον φάσκων εἶναι κρείττω ἢ τὸν τοῦ δικαίου. σὺ οὖν
ποτέρως, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Γλαύκων, αἱρῇ; καὶ πότερον ἀλη-
θεστέρως δοκεῖ σοι λέγεσθαι;
——Τὸν τοῦ δικαίου ἔγωγε λυσιτελέστερον βίον εἶναι.
——Ἤκουσας, ἦν δ’ ἐγώ, ὅσα ἄρτι Θρασύμαχος ἀγαθὰ ————348a
διῆλθεν τῷ τοῦ ἀδίκου;
——Ἤκουσα, ἔφη, ἀλλ’ οὐ πείθομαι.
——Βούλει οὖν αὐτὸν πείθωμεν, ἂν δυνώμεθά πῃ ἐξευρεῖν, ὡς
οὐκ ἀληθῆ λέγει;
——Πῶς γὰρ οὐ βούλομαι; ἦ δ’ ὅς.
——Ἂν μὲν τοίνυν, ἦν δ’ ἐγώ, ἀντικατατείναντες λέγωμεν
αὐτῷ λόγον παρὰ λόγον, ὅσα αὖ ἀγαθὰ ἔχει τὸ δίκαιον
εἶναι, καὶ αὖθις οὗτος, καὶ ἄλλον ἡμεῖς, ἀριθμεῖν δεήσει
τἀγαθὰ καὶ μετρεῖν ὅσα ἑκάτεροι ἐν ἑκατέρῳ λέγομεν, καὶ ————348b
ἤδη δικαστῶν τινων τῶν διακρινούντων δεησόμεθα· ἂν δὲ
ὥσπερ ἄρτι ἀνομολογούμενοι πρὸς ἀλλήλους σκοπῶμεν, ἅμα
αὐτοί τε δικασταὶ καὶ ῥήτορες ἐσόμεθα.
——Πάνυ μὲν οὖν, ἔφη.
——Ὁποτέρως οὖν σοι, ἦν δ’ ἐγώ, ἀρέσκει.
——Οὕτως, ἔφη.

συνιεῖς = συνίης.
πραττόμενοι . . . μισθὸν: “esigendo un compenso”.

348b–350c. Ora Trasimaco identifica la giustizia con la ‘semplicità’ e l’ingiustizia con l’accortezza (o prudenza). Egli assegna l’ingiustizia alla virtù e alla saggezza, la giustizia ai loro opposti. Egli dichiara inoltre che l’ingiustizia è forte e bella, ed è pronto ad attribuirle tutto quanto in genere è attribuito alla giustizia (348b–349b). La confutazione di Socrate prevede due controargomenti distinti. Il primo si basa sull’analogia con il mondo delle arti e delle tecniche.

20

——Ἴθι δή, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Θρασύμαχε, ἀπόκριναι ἡμῖν ἐξ
ἀρχῆς. τὴν τελέαν ἀδικίαν τελέας οὔσης δικαιοσύνης
λυσιτελεστέραν φῂς εἶναι;
——Πάνυ μὲν οὖν καὶ φημί, ἔφη, καὶ δι’ ἅ, εἴρηκα. ————348c
——Φέρε δή, τὸ τοιόνδε περὶ αὐτῶν πῶς λέγεις; τὸ μέν που
ἀρετὴν αὐτοῖν καλεῖς, τὸ δὲ κακίαν;
——Πῶς γὰρ οὔ;
——Οὐκοῦν τὴν μὲν δικαιοσύνην ἀρετήν, τὴν δὲ ἀδικίαν
κακίαν;
——Εἰκός γ’, ἔφη, ὦ ἥδιστε, ἐπειδή γε καὶ λέγω ἀδικίαν μὲν
λυσιτελεῖν, δικαιοσύνην δ’ οὔ.
——Ἀλλὰ τί μήν;
——Τοὐναντίον, ἦ δ’ ὅς.
——Ἦ τὴν δικαιοσύνην κακίαν;
——Οὔκ, ἀλλὰ πάνυ γενναίαν εὐήθειαν.
——Τὴν ἀδικίαν ἄρα κακοήθειαν καλεῖς; ————348d
——Οὔκ, ἀλλ’ εὐβουλίαν, ἔφη.
——Ἦ καὶ φρόνιμοί σοι, ὦ Θρασύμαχε, δοκοῦσιν εἶναι καὶ
ἀγαθοὶ οἱ ἄδικοι;
——Οἵ γε τελέως, ἔφη, οἷοί τε ἀδικεῖν, πόλεις τε καὶ ἔθνη
δυνάμενοι ἀνθρώπων ὑφ’ ἑαυτοὺς ποιεῖσθαι· σὺ δὲ οἴει με
ἴσως τοὺς τὰ βαλλάντια ἀποτέμνοντας λέγειν. λυσιτελεῖ
μὲν οὖν, ἦ δ’ ὅς, καὶ τὰ τοιαῦτα, ἐάνπερ λανθάνῃ· ἔστι δὲ
οὐκ ἄξια λόγου, ἀλλ’ ἃ νυνδὴ ἔλεγον.
——Τοῦτο μέν, ἔφην, οὐκ ἀγνοῶ ὃ βούλει λέγειν, ἀλλὰ τόδε ————348e
ἐθαύμασα, εἰ ἐν ἀρετῆς καὶ σοφίας τιθεῖς μέρει τὴν ἀδικίαν,
τὴν δὲ δικαιοσύνην ἐν τοῖς ἐναντίοις.
——Ἀλλὰ πάνυ οὕτω τίθημι.
——Τοῦτο, ἦν δ’ ἐγώ, ἤδη στερεώτερον, ὦ ἑταῖρε, καὶ οὐκέτι
ῥᾴδιον ἔχειν ὅτι τις εἴπῃ. εἰ γὰρ λυσιτελεῖν μὲν τὴν
ἀδικίαν ἐτίθεσο, κακίαν μέντοι ἢ αἰσχρὸν αὐτὸ ὡμολόγεις
εἶναι ὥσπερ ἄλλοι τινές, εἴχομεν ἄν τι λέγειν κατὰ τὰ
νομιζόμενα λέγοντες· νῦν δὲ δῆλος εἶ ὅτι φήσεις αὐτὸ καὶ
καλὸν καὶ ἰσχυρὸν εἶναι καὶ τἆλλα αὐτῷ πάντα προσθήσεις
ἃ ἡμεῖς τῷ δικαίῳ προσετίθεμεν, ἐπειδή γε καὶ ἐν ἀρετῇ ————349a
αὐτὸ καὶ σοφίᾳ ἐτόλμησας θεῖναι.
——Ἀληθέστατα, ἔφη, μαντεύῃ.
——Ἀλλ’ οὐ μέντοι, ἦν δ’ ἐγώ, ἀποκνητέον γε τῷ λόγῳ
ἐπεξελθεῖν σκοπούμενον, ἕως ἄν σε ὑπολαμβάνω λέγειν
ἅπερ διανοῇ. ἐμοὶ γὰρ δοκεῖς σύ, ὦ Θρασύμαχε, ἀτεχνῶς
νῦν οὐ σκώπτειν, ἀλλὰ τὰ δοκοῦντα περὶ τῆς ἀληθείας
λέγειν.
——Τί δέ σοι, ἔφη, τοῦτο διαφέρει, εἴτε μοι δοκεῖ εἴτε μή,
ἀλλ’ οὐ τὸν λόγον ἐλέγχεις;
——Οὐδέν, ἦν δ’ ἐγώ. ἀλλὰ τόδε μοι πειρῶ ἔτι πρὸς τού- ————349b
τοις ἀποκρίνασθαι· ὁ δίκαιος τοῦ δικαίου δοκεῖ τί σοι ἂν
ἐθέλειν πλέον ἔχειν;
——Οὐδαμῶς, ἔφη· οὐ γὰρ ἂν ἦν ἀστεῖος, ὥσπερ νῦν, καὶ
εὐήθης.
——Τί δέ; τῆς δικαίας πράξεως;
——Οὐδὲ τῆς δικαίας, ἔφη.
——Τοῦ δὲ ἀδίκου πότερον ἀξιοῖ ἂν πλεονεκτεῖν καὶ ἡγοῖτο
δίκαιον εἶναι, ἢ οὐκ ἂν ἡγοῖτο;
——Ἡγοῖτ’ ἄν, ἦ δ’ ὅς, καὶ ἀξιοῖ, ἀλλ’ οὐκ ἂν δύναιτο.
——Ἀλλ’ οὐ τοῦτο, ἦν δ’ ἐγώ, ἐρωτῶ, ἀλλ’ εἰ τοῦ μὲν ————349c
δικαίου μὴ ἀξιοῖ πλέον ἔχειν μηδὲ βούλεται ὁ δίκαιος, τοῦ
δὲ ἀδίκου;
——Ἀλλ’ οὕτως, ἔφη, ἔχει.
——Τί δὲ δὴ ὁ ἄδικος; ἆρα ἀξιοῖ τοῦ δικαίου πλεονεκτεῖν καὶ
τῆς δικαίας πράξεως;
——Πῶς γὰρ οὔκ; ἔφη, ὅς γε πάντων πλέον ἔχειν ἀξιοῖ;
——Οὐκοῦν καὶ ἀδίκου γε ἀνθρώπου τε καὶ πράξεως ὁ ἄδικος
πλεονεκτήσει καὶ ἁμιλλήσεται ὡς ἁπάντων πλεῖστον αὐτὸς
λάβῃ;
——Ἔστι ταῦτα.

τῆς δικαίας πράξεως: “‘To have more than the just action’ means ‘to do more than is just’ (cf. πλείω—αἱρεῖσθαι— πράττειν 350 A), outdo, overreach what is just in action. The notion of virtue as a μεσότης is implied” (Adam 1902).

21

——Ὧδε δὴ λέγωμεν, ἔφην· ὁ δίκαιος τοῦ μὲν ὁμοίου οὐ
πλεονεκτεῖ, τοῦ δὲ ἀνομοίου, ὁ δὲ ἄδικος τοῦ τε ὁμοίου καὶ ————349d
τοῦ ἀνομοίου;
——Ἄριστα, ἔφη, εἴρηκας.
——Ἔστιν δέ γε, ἔφην, φρόνιμός τε καὶ ἀγαθὸς ὁ ἄδικος, ὁ
δὲ δίκαιος οὐδέτερα;
——Καὶ τοῦτ’, ἔφη, εὖ.
——Οὐκοῦν, ἦν δ’ ἐγώ, καὶ ἔοικε τῷ φρονίμῳ καὶ τῷ ἀγαθῷ
ὁ ἄδικος, ὁ δὲ δίκαιος οὐκ ἔοικεν;
——Πῶς γὰρ οὐ μέλλει, ἔφη, ὁ τοιοῦτος ὢν καὶ ἐοικέναι τοῖς
τοιούτοις, ὁ δὲ μὴ ἐοικέναι;
——Καλῶς. τοιοῦτος ἄρα ἐστὶν ἑκάτερος αὐτῶν οἷσπερ
ἔοικεν;
——Ἀλλὰ τί μέλλει; ἔφη.
——Εἶεν, ὦ Θρασύμαχε· μουσικὸν δέ τινα λέγεις, ἕτερον δὲ ————349e
ἄμουσον;
——Ἔγωγε.
——Πότερον φρόνιμον καὶ πότερον ἄφρονα;
——Τὸν μὲν μουσικὸν δήπου φρόνιμον, τὸν δὲ ἄμουσον
ἄφρονα.
——Οὐκοῦν καὶ ἅπερ φρόνιμον, ἀγαθόν, ἃ δὲ ἄφρονα, κακόν;
——Ναί.
——Τί δὲ ἰατρικόν; οὐχ οὕτως;
——Οὕτως.
——Δοκεῖ ἂν οὖν τίς σοι, ὦ ἄριστε, μουσικὸς ἀνὴρ ἁρ-
μοττόμενος λύραν ἐθέλειν μουσικοῦ ἀνδρὸς ἐν τῇ ἐπιτάσει
καὶ ἀνέσει τῶν χορδῶν πλεονεκτεῖν ἢ ἀξιοῦν πλέον
ἔχειν;
——Οὐκ ἔμοιγε.
——Τί δέ; ἀμούσου;
——Ἀνάγκη, ἔφη.
——Τί δὲ ἰατρικός; ἐν τῇ ἐδωδῇ ἢ πόσει ἐθέλειν ἄν τι ————350a
ἰατρικοῦ πλεονεκτεῖν ἢ ἀνδρὸς ἢ πράγματος;
——Οὐ δῆτα.
——Μὴ ἰατρικοῦ δέ;
——Ναί.
——Περὶ πάσης δὴ ὅρα ἐπιστήμης τε καὶ ἀνεπιστημοσύνης
εἴ τίς σοι δοκεῖ ἐπιστήμων ὁστισοῦν πλείω ἂν ἐθέλειν
αἱρεῖσθαι ἢ ὅσα ἄλλος ἐπιστήμων ἢ πράττειν ἢ λέγειν, καὶ
οὐ ταὐτὰ τῷ ὁμοίῳ ἑαυτῷ εἰς τὴν αὐτὴν πρᾶξιν.
——Ἀλλ’ ἴσως, ἔφη, ἀνάγκη τοῦτό γε οὕτως ἔχειν.
——Τί δὲ ὁ ἀνεπιστήμων; οὐχὶ ὁμοίως μὲν ἐπιστήμονος
πλεονεκτήσειεν ἄν, ὁμοίως δὲ ἀνεπιστήμονος; ————350b
——Ἴσως.
——Ὁ δὲ ἐπιστήμων σοφός;
——Φημί.
——Ὁ δὲ σοφὸς ἀγαθός;
——Φημί.
——Ὁ ἄρα ἀγαθός τε καὶ σοφὸς τοῦ μὲν ὁμοίου οὐκ ἐθελήσει
πλεονεκτεῖν, τοῦ δὲ ἀνομοίου τε καὶ ἐναντίου.
——Ἔοικεν, ἔφη.
——Ὁ δὲ κακός τε καὶ ἀμαθὴς τοῦ τε ὁμοίου καὶ τοῦ
ἐναντίου.
——Φαίνεται.
——Οὐκοῦν, ὦ Θρασύμαχε, ἦν δ’ ἐγώ, ὁ ἄδικος ἡμῖν τοῦ
ἀνομοίου τε καὶ ὁμοίου πλεονεκτεῖ; ἢ οὐχ οὕτως ἔλεγες;
——Ἔγωγε, ἔφη.
——Ὁ δέ γε δίκαιος τοῦ μὲν ὁμοίου οὐ πλεονεκτήσει, τοῦ δὲ ————350c
ἀνομοίου;
——Ναί.
——Ἔοικεν ἄρα, ἦν δ’ ἐγώ, ὁ μὲν δίκαιος τῷ σοφῷ καὶ
ἀγαθῷ, ὁ δὲ ἄδικος τῷ κακῷ καὶ ἀμαθεῖ.
——Κινδυνεύει.
——Ἀλλὰ μὴν ὡμολογοῦμεν, ᾧ γε ὅμοιος ἑκάτερος εἴη,
τοιοῦτον καὶ ἑκάτερον εἶναι.
——Ὡμολογοῦμεν γάρ.
——Ὁ μὲν ἄρα δίκαιος ἡμῖν ἀναπέφανται ὢν ἀγαθός τε καὶ
σοφός, ὁ δὲ ἄδικος ἀμαθής τε καὶ κακός.

Δοκεῖ ἂν οὖν . . . πλέον ἔχειν: “Socrates ignores the proverb καὶ κεραμεὺς κεραμεῖ κοτέει καὶ ἀοιδὸς ἀοιδῷ. Strictly speaking, however, it is not qua κεραμεύς, but qua moneymaker (or the like) that the κεραμεὺς κοτέει” (Adam 1902).
ἀναπέφανται: “The pervading fallacy in the discussion is akin to the a dicto secundum quid ad dictum simpliciter [‘generalizzazione indebita’]. Thus ‘like’ and ‘unlike’ are used absolutely, and each of them is equated with itself. The wise man is held to be good, because one is good in that in which one is wise (this might however be justified on the “stricter mode of reasoning”). Finally, the just man is inferred to be wise and good, on the principle that one is what one resembles: but whether the resemblance be in essence or in accident, we are not told. The argument should be regarded as a dialectical tour de force,—φιλόνικον μᾶλλον ἢ φιλάληθες. The reasoning in the next section of the argument strikes a deeper note” (Adam 1902).

22

350c–352d. Socrate attacca la seconda affermazione di Trasimaco in 349a, ovvero l’idea che l’ingiustizia sia forte. Socrate argomenta che la giustizia è più forte dell’ingiustizia sia (come si è visto) perché è virtù e sapienza, sia perché i suoi effetti sono opposto a quelli dell’ingiustizia, che infonde odio e impedisce l’azione collettiva.

——Ὁ δὴ Θρασύμαχος ὡμολόγησε μὲν πάντα ταῦτα, οὐχ
ὡς ἐγὼ νῦν ῥᾳδίως λέγω, ἀλλ’ ἑλκόμενος καὶ μόγις, μετὰ ————350d
ἱδρῶτος θαυμαστοῦ ὅσου, ἅτε καὶ θέρους ὄντος—τότε καὶ
εἶδον ἐγώ, πρότερον δὲ οὔπω, Θρασύμαχον ἐρυθριῶντα—
ἐπειδὴ δὲ οὖν διωμολογησάμεθα τὴν δικαιοσύνην ἀρετὴν
εἶναι καὶ σοφίαν, τὴν δὲ ἀδικίαν κακίαν τε καὶ ἀμαθίαν,
Εἶεν, ἦν δ’ ἐγώ, τοῦτο μὲν ἡμῖν οὕτω κείσθω, ἔφαμεν δὲ
δὴ καὶ ἰσχυρὸν εἶναι τὴν ἀδικίαν. ἢ οὐ μέμνησαι, ὦ
Θρασύμαχε;
——Μέμνημαι, ἔφη· ἀλλ’ ἔμοιγε οὐδὲ ἃ νῦν λέγεις ἀρέσκει,
καὶ ἔχω περὶ αὐτῶν λέγειν. εἰ οὖν λέγοιμι, εὖ οἶδ’ ὅτι
δημηγορεῖν ἄν με φαίης. ἢ οὖν ἔα με εἰπεῖν ὅσα βούλομαι, ————350e
ἤ, εἰ βούλει ἐρωτᾶν, ἐρώτα· ἐγὼ δέ σοι, ὥσπερ ταῖς γραυσὶν
ταῖς τοὺς μύθους λεγούσαις, “εἶεν” ἐρῶ καὶ κατανεύσομαι
καὶ ἀνανεύσομαι.
——Μηδαμῶς, ἦν δ’ ἐγώ, παρά γε τὴν σαυτοῦ δόξαν.
——Ὥστε σοί, ἔφη, ἀρέσκειν, ἐπειδήπερ οὐκ ἐᾷς λέγειν.
καίτοι τί ἄλλο βούλει;
——Οὐδὲν μὰ Δία, ἦν δ’ ἐγώ, ἀλλ’ εἴπερ τοῦτο ποιήσεις,
ποίει· ἐγὼ δὲ ἐρωτήσω.
——Ἐρώτα δή.
——Τοῦτο τοίνυν ἐρωτῶ, ὅπερ ἄρτι, ἵνα καὶ ἑξῆς διασκεψώ-
μεθα τὸν λόγον, ὁποῖόν τι τυγχάνει ὂν δικαιοσύνη πρὸς ————351a
ἀδικίαν. ἐλέχθη γάρ που ὅτι καὶ δυνατώτερον καὶ ἰσχυρό-
τερον εἴη ἀδικία δικαιοσύνης· νῦν δέ γ’, ἔφην, εἴπερ σοφία
τε καὶ ἀρετή ἐστιν δικαιοσύνη, ῥᾳδίως οἶμαι φανήσεται καὶ
ἰσχυρότερον ἀδικίας, ἐπειδήπερ ἐστὶν ἀμαθία ἡ ἀδικία—
οὐδεὶς ἂν ἔτι τοῦτο ἀγνοήσειεν—ἀλλ’ οὔ τι οὕτως ἁπλῶς,
ὦ Θρασύμαχε, ἔγωγε ἐπιθυμῶ, ἀλλὰ τῇδέ πῃ σκέψασθαι·
πόλιν φαίης ἂν ἄδικον εἶναι καὶ ἄλλας πόλεις ἐπιχειρεῖν ————351b
δουλοῦσθαι ἀδίκως καὶ καταδεδουλῶσθαι, πολλὰς δὲ καὶ
ὑφ’ ἑαυτῇ ἔχειν δουλωσαμένην;
——Πῶς γὰρ οὔκ; ἔφη. καὶ τοῦτό γε ἡ ἀρίστη μάλιστα
ποιήσει καὶ τελεώτατα οὖσα ἄδικος.
——Μανθάνω, ἔφην, ὅτι σὸς οὗτος ἦν ὁ λόγος. ἀλλὰ τόδε
περὶ αὐτοῦ σκοπῶ· πότερον ἡ κρείττων γιγνομένη πόλις
πόλεως ἄνευ δικαιοσύνης τὴν δύναμιν ταύτην ἕξει, ἢ ἀνάγκη
αὐτῇ μετὰ δικαιοσύνης;
——Εἰ μέν, ἔφη, ὡς σὺ ἄρτι ἔλεγες ἔχει—ἡ δικαιοσύνη ————351c
σοφία—μετὰ δικαιοσύνης· εἰ δ’ ὡς ἐγὼ ἔλεγον, μετὰ
ἀδικίας.
——Πάνυ ἄγαμαι, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Θρασύμαχε, ὅτι οὐκ ἐπινεύεις
μόνον καὶ ἀνανεύεις, ἀλλὰ καὶ ἀποκρίνῃ πάνυ καλῶς.
——Σοὶ γάρ, ἔφη, χαρίζομαι.

ὅτι: secondo Adam 1902 va considerata congiunzione causale.

23

——Εὖ γε σὺ ποιῶν· ἀλλὰ δὴ καὶ τόδε μοι χάρισαι καὶ λέγε·
δοκεῖς ἂν ἢ πόλιν ἢ στρατόπεδον ἢ λῃστὰς ἢ κλέπτας ἢ
ἄλλο τι ἔθνος, ὅσα κοινῇ ἐπί τι ἔρχεται ἀδίκως, πρᾶξαι ἄν
τι δύνασθαι, εἰ ἀδικοῖεν ἀλλήλους;
——Οὐ δῆτα, ἦ δ’ ὅς.
——Τί δ’ εἰ μὴ ἀδικοῖεν; οὐ μᾶλλον; ————351d
——Πάνυ γε.
——Στάσεις γάρ που, ὦ Θρασύμαχε, ἥ γε ἀδικία καὶ μίση
καὶ μάχας ἐν ἀλλήλοις παρέχει, ἡ δὲ δικαιοσύνη ὁμόνοιαν
καὶ φιλίαν· ἦ γάρ;
——Ἔστω, ἦ δ’ ὅς, ἵνα σοι μὴ διαφέρωμαι.
——Ἀλλ’ εὖ γε σὺ ποιῶν, ὦ ἄριστε. τόδε δέ μοι λέγε·
ἆρα εἰ τοῦτο ἔργον ἀδικίας, μῖσος ἐμποιεῖν ὅπου ἂν ἐνῇ, οὐ
καὶ ἐν ἐλευθέροις τε καὶ δούλοις ἐγγιγνομένη μισεῖν ποιήσει
ἀλλήλους καὶ στασιάζειν καὶ ἀδυνάτους εἶναι κοινῇ μετ’ ————351e
ἀλλήλων πράττειν;
——Πάνυ γε.
——Τί δὲ ἂν ἐν δυοῖν ἐγγένηται; οὐ διοίσονται καὶ μισήσουσιν
καὶ ἐχθροὶ ἔσονται ἀλλήλοις τε καὶ τοῖς δικαίοις;
——Ἔσονται, ἔφη.
——Ἐὰν δὲ δή, ὦ θαυμάσιε, ἐν ἑνὶ ἐγγένηται ἀδικία, μῶν
μὴ ἀπολεῖ τὴν αὑτῆς δύναμιν, ἢ οὐδὲν ἧττον ἕξει;
——Μηδὲν ἧττον ἐχέτω, ἔφη.
——Οὐκοῦν τοιάνδε τινὰ φαίνεται ἔχουσα τὴν δύναμιν, οἵαν, ᾧ
ἂν ἐγγένηται, εἴτε πόλει τινὶ εἴτε γένει εἴτε στρατοπέδῳ εἴτε
ἄλλῳ ὁτῳοῦν, πρῶτον μὲν ἀδύνατον αὐτὸ ποιεῖν πράττειν μεθ’ ————352a
αὑτοῦ διὰ τὸ στασιάζειν καὶ διαφέρεσθαι, ἔτι δ’ ἐχθρὸν εἶναι
ἑαυτῷ τε καὶ τῷ ἐναντίῳ παντὶ καὶ τῷ δικαίῳ; οὐχ οὕτως;
——Πάνυ γε.
——Καὶ ἐν ἑνὶ δὴ οἶμαι ἐνοῦσα ταὐτὰ ταῦτα ποιήσει ἅπερ
πέφυκεν ἐργάζεσθαι· πρῶτον μὲν ἀδύνατον αὐτὸν πράττειν
ποιήσει στασιάζοντα καὶ οὐχ ὁμονοοῦντα αὐτὸν ἑαυτῷ,
ἔπειτα ἐχθρὸν καὶ ἑαυτῷ καὶ τοῖς δικαίοις· ἦ γάρ;
——Ναί.
——Δίκαιοι δέ γ’ εἰσίν, ὦ φίλε, καὶ οἱ θεοί;
——Ἔστω, ἔφη. ————352b
——Καὶ θεοῖς ἄρα ἐχθρὸς ἔσται ὁ ἄδικος, ὦ Θρασύμαχε, ὁ
δὲ δίκαιος φίλος.
——Εὐωχοῦ τοῦ λόγου, ἔφη, θαρρῶν· οὐ γὰρ ἔγωγέ σοι
ἐναντιώσομαι, ἵνα μὴ τοῖσδε ἀπέχθωμαι.
——Ἴθι δή, ἦν δ’ ἐγώ, καὶ τὰ λοιπά μοι τῆς ἑστιάσεως ἀπο-
πλήρωσον ἀποκρινόμενος ὥσπερ καὶ νῦν. ὅτι μὲν γὰρ καὶ
σοφώτεροι καὶ ἀμείνους καὶ δυνατώτεροι πράττειν οἱ δίκαιοι
φαίνονται, οἱ δὲ ἄδικοι οὐδὲ πράττειν μετ’ ἀλλήλων οἷοί
τε—ἀλλὰ δὴ καὶ οὕς φαμεν ἐρρωμένως πώποτέ τι μετ’ ————352c
ἀλλήλων κοινῇ πρᾶξαι ἀδίκους ὄντας, τοῦτο οὐ παντάπασιν
ἀληθὲς λέγομεν· οὐ γὰρ ἂν ἀπείχοντο ἀλλήλων κομιδῇ
ὄντες ἄδικοι, ἀλλὰ δῆλον ὅτι ἐνῆν τις αὐτοῖς δικαιοσύνη,
ἣ αὐτοὺς ἐποίει μήτοι καὶ ἀλλήλους γε καὶ ἐφ’ οὓς ᾖσαν
ἅμα ἀδικεῖν, δι’ ἣν ἔπραξαν ἃ ἔπραξαν, ὥρμησαν δὲ ἐπὶ
τὰ ἄδικα ἀδικίᾳ ἡμιμόχθηροι ὄντες, ἐπεὶ οἵ γε παμπόνηροι
καὶ τελέως ἄδικοι τελέως εἰσὶ καὶ πράττειν ἀδύνατοι—ταῦτα ————352d
μὲν οὖν ὅτι οὕτως ἔχει μανθάνω, ἀλλ’ οὐχ ὡς σὺ τὸ πρῶτον
ἐτίθεσο· εἰ δὲ καὶ ἄμεινον ζῶσιν οἱ δίκαιοι τῶν ἀδίκων καὶ
εὐδαιμονέστεροί εἰσιν, ὅπερ τὸ ὕστερον προυθέμεθα σκέψα-
σθαι, σκεπτέον. φαίνονται μὲν οὖν καὶ νῦν, ὥς γέ μοι δοκεῖ, ἐξ
ὧν εἰρήκαμεν· ὅμως δ’ ἔτι βέλτιον σκεπτέον. οὐ γὰρ περὶ τοῦ
ἐπιτυχόντος ὁ λόγος, ἀλλὰ περὶ τοῦ ὅντινα τρόπον χρὴ ζῆν.
——

352d–354c. La discussione ritorna a 347e e il resto del libro confuta l’idea che l’ingiustizia procuri più vantaggio della giustizia. Qualsiasi cosa ha la sua funzione e la sua virtù, senza la quale non compie bene la propria opera. La funzione dell’anima è di decidere, governare e vivere, la sua virtù è la giustizia. L’anima giusta quindi vivrà bene, cioè sarà felice e beata. Si tratta però di capire cosa sia esattamente la giustizia, e se si tratti di una virtù o di un vizio.

——Σκόπει δή, ἔφη.
——Σκοπῶ, ἦν δ’ ἐγώ. καί μοι λέγε· δοκεῖ τί σοι εἶναι
ἵππου ἔργον; ————352e
——Ἔμοιγε.
——Ἆρ’ οὖν τοῦτο ἂν θείης καὶ ἵππου καὶ ἄλλου ὁτουοῦν
ἔργον, ὃ ἂν ἢ μόνῳ ἐκείνῳ ποιῇ τις ἢ ἄριστα;
——Οὐ μανθάνω, ἔφη.
——Ἀλλ’ ὧδε· ἔσθ’ ὅτῳ ἂν ἄλλῳ ἴδοις ἢ ὀφθαλμοῖς;
——Οὐ δῆτα.
——Τί δέ; ἀκούσαις ἄλλῳ ἢ ὠσίν;
——Οὐδαμῶς.
——Οὐκοῦν δικαίως [ἂν] ταῦτα τούτων φαμὲν ἔργα εἶναι;
——Πάνυ γε.
——Τί δέ; μαχαίρᾳ ἂν ἀμπέλου κλῆμα ἀποτέμοις καὶ σμίλῃ ————353a
καὶ ἄλλοις πολλοῖς;
——Πῶς γὰρ οὔ;
——Ἀλλ’ οὐδενί γ’ ἂν οἶμαι οὕτω καλῶς ὡς δρεπάνῳ τῷ ἐπὶ
τούτῳ ἐργασθέντι.
——Ἀληθῆ.
——Ἆρ’ οὖν οὐ τοῦτο τούτου ἔργον θήσομεν;
——Θήσομεν μὲν οὖν.

κομιδῇ: “del tutto”.

24

——Νῦν δὴ οἶμαι ἄμεινον ἂν μάθοις ὃ ἄρτι ἠρώτων, πυνθανό-
μενος εἰ οὐ τοῦτο ἑκάστου εἴη ἔργον ὃ ἂν ἢ μόνον τι ἢ
κάλλιστα τῶν ἄλλων ἀπεργάζηται.
——Ἀλλά, ἔφη, μανθάνω τε καί μοι δοκεῖ τοῦτο ἑκάστου
πράγματος ἔργον εἶναι. ————353b
——Εἶεν, ἦν δ’ ἐγώ. οὐκοῦν καὶ ἀρετὴ δοκεῖ σοι εἶναι
ἑκάστῳ ᾧπερ καὶ ἔργον τι προστέτακται; ἴωμεν δὲ ἐπὶ τὰ
αὐτὰ πάλιν· ὀφθαλμῶν, φαμέν, ἔστι τι ἔργον;
——Ἔστιν.
——Ἆρ’ οὖν καὶ ἀρετὴ ὀφθαλμῶν ἔστιν;
——Καὶ ἀρετή.
——Τί δέ; ὤτων ἦν τι ἔργον;
——Ναί.
——Οὐκοῦν καὶ ἀρετή;
——Καὶ ἀρετή.
——Τί δὲ πάντων πέρι τῶν ἄλλων; οὐχ οὕτω;
——Οὕτω.
——Ἔχε δή· ἆρ’ ἄν ποτε ὄμματα τὸ αὑτῶν ἔργον καλῶς
ἀπεργάσαιντο μὴ ἔχοντα τὴν αὑτῶν οἰκείαν ἀρετήν, ἀλλ’ ————353c
ἀντὶ τῆς ἀρετῆς κακίαν;
——Καὶ πῶς ἄν; ἔφη· τυφλότητα γὰρ ἴσως λέγεις ἀντὶ τῆς
ὄψεως.
——Ἥτις, ἦν δ’ ἐγώ, αὐτῶν ἡ ἀρετή· οὐ γάρ πω τοῦτο
ἐρωτῶ, ἀλλ’ εἰ τῇ οἰκείᾳ μὲν ἀρετῇ τὸ αὑτῶν ἔργον εὖ
ἐργάσεται τὰ ἐργαζόμενα, κακίᾳ δὲ κακῶς.
——Ἀληθές, ἔφη, τοῦτό γε λέγεις.
——Οὐκοῦν καὶ ὦτα στερόμενα τῆς αὑτῶν ἀρετῆς κακῶς τὸ
αὑτῶν ἔργον ἀπεργάσεται;
——Πάνυ γε.
——Τίθεμεν οὖν καὶ τἆλλα πάντα εἰς τὸν αὐτὸν λόγον; ————353d
——Ἔμοιγε δοκεῖ.
——Ἴθι δή, μετὰ ταῦτα τόδε σκέψαι. ψυχῆς ἔστιν τι ἔργον
ὃ ἄλλῳ τῶν ὄντων οὐδ’ ἂν ἑνὶ πράξαις, οἷον τὸ τοιόνδε· τὸ
ἐπιμελεῖσθαι καὶ ἄρχειν καὶ βουλεύεσθαι καὶ τὰ τοιαῦτα
πάντα, ἔσθ’ ὅτῳ ἄλλῳ ἢ ψυχῇ δικαίως ἂν αὐτὰ ἀποδοῖμεν
καὶ φαῖμεν ἴδια ἐκείνης εἶναι;
——Οὐδενὶ ἄλλῳ.
——Τί δ’ αὖ τὸ ζῆν; οὐ ψυχῆς φήσομεν ἔργον εἶναι;
——Μάλιστά γ’, ἔφη.
——Οὐκοῦν καὶ ἀρετήν φαμέν τινα ψυχῆς εἶναι;
——Φαμέν.
——Ἆρ’ οὖν ποτε, ὦ Θρασύμαχε, ψυχὴ τὰ αὑτῆς ἔργα εὖ ————353e
ἀπεργάσεται στερομένη τῆς οἰκείας ἀρετῆς, ἢ ἀδύνατον;
——Ἀδύνατον.
——Ἀνάγκη ἄρα κακῇ ψυχῇ κακῶς ἄρχειν καὶ ἐπιμελεῖσθαι,
τῇ δὲ ἀγαθῇ πάντα ταῦτα εὖ πράττειν.
——Ἀνάγκη.
——Οὐκοῦν ἀρετήν γε συνεχωρήσαμεν ψυχῆς εἶναι δικαιο-
σύνην, κακίαν δὲ ἀδικίαν;
——Συνεχωρήσαμεν γάρ.
——Ἡ μὲν ἄρα δικαία ψυχὴ καὶ ὁ δίκαιος ἀνὴρ εὖ βιώσεται,
κακῶς δὲ ὁ ἄδικος.
——Φαίνεται, ἔφη, κατὰ τὸν σὸν λόγον.
——Ἀλλὰ μὴν ὅ γε εὖ ζῶν μακάριός τε καὶ εὐδαίμων, ὁ δὲ μὴ ————354a
τἀναντία.
——Πῶς γὰρ οὔ;
——Ὁ μὲν δίκαιος ἄρα εὐδαίμων, ὁ δ’ ἄδικος ἄθλιος.
——Ἔστω, ἔφη.
——Ἀλλὰ μὴν ἄθλιόν γε εἶναι οὐ λυσιτελεῖ, εὐδαίμονα δέ.
——Πῶς γὰρ οὔ;
——Οὐδέποτ’ ἄρα, ὦ μακάριε Θρασύμαχε, λυσιτελέστερον
ἀδικία δικαιοσύνης.
——Ταῦτα δή σοι, ἔφη, ὦ Σώκρατες, εἱστιάσθω ἐν τοῖς
Βενδιδίοις.
——Ὑπὸ σοῦ γε, ἦν δ’ ἐγώ, ὦ Θρασύμαχε, ἐπειδή μοι πρᾷος
ἐγένου καὶ χαλεπαίνων ἐπαύσω. οὐ μέντοι καλῶς γε
εἱστίαμαι, δι’ ἐμαυτὸν ἀλλ’ οὐ διὰ σέ· ἀλλ’ ὥσπερ οἱ ————354b
λίχνοι τοῦ ἀεὶ παραφερομένου ἀπογεύονται ἁρπάζοντες, πρὶν
τοῦ προτέρου μετρίως ἀπολαῦσαι, καὶ ἐγώ μοι δοκῶ οὕτω,
πρὶν ὃ τὸ πρῶτον ἐσκοποῦμεν εὑρεῖν, τὸ δίκαιον ὅτι ποτ’
ἐστίν, ἀφέμενος ἐκείνου ὁρμῆσαι ἐπὶ τὸ σκέψασθαι περὶ
αὐτοῦ εἴτε κακία ἐστὶν καὶ ἀμαθία, εἴτε σοφία καὶ ἀρετή, καὶ
ἐμπεσόντος αὖ ὕστερον λόγου, ὅτι λυσιτελέστερον ἡ ἀδικία
τῆς δικαιοσύνης, οὐκ ἀπεσχόμην τὸ μὴ οὐκ ἐπὶ τοῦτο ἐλθεῖν
ἀπ’ ἐκείνου, ὥστε μοι νυνὶ γέγονεν ἐκ τοῦ διαλόγου μηδὲν
εἰδέναι· ὁπότε γὰρ τὸ δίκαιον μὴ οἶδα ὅ ἐστιν, σχολῇ εἴσομαι ————354c
εἴτε ἀρετή τις οὖσα τυγχάνει εἴτε καὶ οὔ, καὶ πότερον ὁ ἔχων
αὐτὸ οὐκ εὐδαίμων ἐστὶν ἢ εὐδαίμων.

“The tone of the concluding summary recalls the usual finish of the earlier and professedly negative Socratic dialogues, like the Charmides (175 B–176 A). The only section of the dialogue which Socrates passes over in silence is the refutation of the statement that Injustice is strong (350 D–352 C). The original question—the quid sit of Justice—is abandoned at 347 E: the quale sit occupies the rest of the dialogue, and Socrates enquires first whether Justice is vicious and ignorant, or wise and good (347 E— 350 C), next whether it is strong or weak (350 D—352 C), and lastly whether it is more or less advantageous than Injustice (352 D—354 A). To speculate on the quale sit of a thing before determining its quid sit is condemned by Plato in Men. 71 B ὃ δὲ μὴ οἶδα τί ἐστι, πῶς ἂν ὁποῖόν γε τι εἰδείην; cf. ibid. 86 D and 100 B. The words with which the first book concludes lead us to expect that in the remaining books the problem will be discussed in proper logical order—the essence first, and afterwards the quality, of Justice. The expectation is duly fulfilled; and Book I is therefore in the full sense of the term a προοίμιον to the whole work” (Adam 1902).

487e–489a

——Πῶς οὖν, ἔφη, εὖ ἔχει λέγειν ὅτι οὐ πρότερον κακῶν         487e
παύσονται αἱ πόλεις, πρὶν ἂν ἐν αὐταῖς οἱ φιλόσοφοι
ἄρξωσιν, οὓς ἀχρήστους ὁμολογοῦμεν αὐταῖς εἶναι;
Ἐρωτᾷς, ἦν δ’ ἐγώ, ἐρώτημα δεόμενον ἀποκρίσεως δι’
εἰκόνος λεγομένης.                                                                              5
——Σὺ δέ γε, ἔφη, οἶμαι οὐκ εἴωθας δι’ εἰκόνων λέγειν.
——Εἶεν, εἶπον· σκώπτεις ἐμβεβληκώς με εἰς λόγον οὕτω
δυσαπόδεικτον; ἄκουε δ’ οὖν τῆς εἰκόνος, ἵν’ ἔτι μᾶλλον          488a
ἴδῃς ὡς γλίσχρως εἰκάζω. οὕτω γὰρ χαλεπὸν τὸ πάθος
τῶν ἐπιεικεστάτων, ὃ πρὸς τὰς πόλεις πεπόνθασιν, ὥστε
οὐδ’ ἔστιν ἓν οὐδὲν ἄλλο τοιοῦτον πεπονθός, ἀλλὰ δεῖ
ἐκ πολλῶν αὐτὸ συναγαγεῖν εἰκάζοντα καὶ ἀπολογούμενον    5
ὑπὲρ αὐτῶν, οἷον οἱ γραφῆς τραγελάφους καὶ τὰ τοιαῦτα
μειγνύντες γράφουσιν. νόησον γὰρ τοιουτονὶ γενόμενον εἴτε
πολλῶν νεῶν πέρι εἴτε μιᾶς· ναύκληρον μεγέθει μὲν καὶ
ῥώμῃ ὑπὲρ τοὺς ἐν τῇ νηὶ πάντας, ὑπόκωφον δὲ καὶ ὁρῶντα   488b
ὡσαύτως βραχύ τι καὶ γιγνώσκοντα περὶ ναυτικῶν ἕτερα
τοιαῦτα, τοὺς δὲ ναύτας στασιάζοντας πρὸς ἀλλήλους περὶ
τῆς κυβερνήσεως, ἕκαστον οἰόμενον δεῖν κυβερνᾶν, μήτε
μαθόντα πώποτε τὴν τέχνην μήτε ἔχοντα ἀποδεῖξαι διδά-        5
σκαλον ἑαυτοῦ μηδὲ χρόνον ἐν ᾧ ἐμάνθανεν, πρὸς δὲ τούτοις
φάσκοντας μηδὲ διδακτὸν εἶναι, ἀλλὰ καὶ τὸν λέγοντα ὡς
διδακτὸν ἑτοίμους κατατέμνειν, αὐτοὺς δὲ αὐτῷ ἀεὶ τῷ
ναυκλήρῳ περικεχύσθαι δεομένους καὶ πάντα ποιοῦντας ὅπως    488c
ἂν σφίσι τὸ πηδάλιον ἐπιτρέψῃ, ἐνίοτε δ’ ἂν μὴ πείθωσιν
ἀλλὰ ἄλλοι μᾶλλον, τοὺς μὲν ἄλλους ἢ ἀποκτεινύντας ἢ
ἐκβάλλοντας ἐκ τῆς νεώς, τὸν δὲ γενναῖον ναύκληρον μαν-
δραγόρᾳ ἢ μέθῃ ἤ τινι ἄλλῳ συμποδίσαντας τῆς νεὼς ἄρχειν        5
χρωμένους τοῖς ἐνοῦσι, καὶ πίνοντάς τε καὶ εὐωχουμένους
πλεῖν ὡς τὸ εἰκὸς τοὺς τοιούτους, πρὸς δὲ τούτοις ἐπαι-
νοῦντας ναυτικὸν μὲν καλοῦντας καὶ κυβερνητικὸν καὶ ἐπι-         488d
στάμενον τὰ κατὰ ναῦν, ὃς ἂν συλλαμβάνειν δεινὸς ᾖ ὅπως
ἄρξουσιν ἢ πείθοντες ἢ βιαζόμενοι τὸν ναύκληρον, τὸν δὲ
μὴ τοιοῦτον ψέγοντας ὡς ἄχρηστον, τοῦ δὲ ἀληθινοῦ κυ-
βερνήτου πέρι μηδ’ ἐπαΐοντες, ὅτι ἀνάγκη αὐτῷ τὴν ἐπιμέ-           5
λειαν ποιεῖσθαι ἐνιαυτοῦ καὶ ὡρῶν καὶ οὐρανοῦ καὶ ἄστρων
καὶ πνευμάτων καὶ πάντων τῶν τῇ τέχνῃ προσηκόντων, εἰ
μέλλει τῷ ὄντι νεὼς ἀρχικὸς ἔσεσθαι, ὅπως δὲ κυβερνήσει
ἐάντε τινες βούλωνται ἐάντε μή, μήτε τέχνην τούτου μήτε            488e
μελέτην οἰόμενοι δυνατὸν εἶναι λαβεῖν ἅμα καὶ τὴν κυβερ-
νητικήν. τοιούτων δὴ περὶ τὰς ναῦς γιγνομένων τὸν ὡς
ἀληθῶς κυβερνητικὸν οὐχ ἡγῇ ἂν τῷ ὄντι μετεωροσκόπον
τε καὶ ἀδολέσχην καὶ ἄχρηστόν σφισι καλεῖσθαι ὑπὸ τῶν              489a
ἐν ταῖς οὕτω κατεσκευασμέναις ναυσὶ πλωτήρων;
——Καὶ μάλα, ἔφη ὁ Ἀδείμαντος.
——Οὐ δή, ἦν δ’ ἐγώ, οἶμαι δεῖσθαί σε ἐξεταζομένην τὴν
εἰκόνα ἰδεῖν, ὅτι ταῖς πόλεσι πρὸς τοὺς ἀληθινοὺς φιλοσό-
φους τὴν διάθεσιν ἔοικεν, ἀλλὰ μανθάνειν ὃ λέγω.
——Καὶ μάλ’, ἔφη.
——Πρῶτον μὲν τοίνυν ἐκεῖνον τὸν θαυμάζοντα ὅτι οἱ
φιλόσοφοι οὐ τιμῶνται ἐν ταῖς πόλεσι δίδασκέ τε τὴν
εἰκόνα καὶ πειρῶ πείθειν ὅτι πολὺ ἂν θαυμαστότερον ἦν                10
εἰ ἐτιμῶντο.

487e. Ἐρωτᾷς, ἦν δ’ ἐγώ, ἐρώτημα: ἐρώτημα è un acc. dell’ogg. interno; ἦν è impf. I p. s. del verbo difettivo ἠμί, “dire”.
οἶμαι = οἴομαι, qui e spesso usato come inciso.
Εἶεν: “bene”, “proprio così” (nei cod. di Aristofane scritto con aspirazione, εἶἑν).
488a. εἰκάζοντα καὶ ἀπολογούμενον: part. congiunti riferiti al soggetto (in acc. m. s.) inespresso perché indeterminato dell’infinito συναγαγεῖν.
γενόμενον: part. predicativo dipendente da νόησον.
ναύκληρον: è sottinteso il participio predicativo di εἰμί [ὄντα], idealmente dipendente come il precedente γενόμενον da νόησον (“immagina . . . che vi sia un armatore”).
488b. ὑπόκωφον [ὄντα] . . . ὁρῶντα . . . καὶ γιγνώσκοντα . . . στασιάζοντας . . . οἰόμενον . . . μαθόντα . . . ἔχοντα . . . φάσκοντας . . . ἑτοίμους [ὄντας]: participi predicativi con la stessa funzione di γενόμενον.
488c. αὐτοὺς . . . περικεχύσθαι δεομένους καὶ . . . ποιοῦντας: αὐτοὺς . . . περικεχύσθαι è un infinitiva che ancora dipende teoricamente da νόησον; si noti che δεομένους καὶ . . . ποιοῦντας sono participi congiunti.
ἀποκτεινύντας ἢ ἐκβάλλοντας . . . συμποδίσαντας . . . ἄρχειν: participi congiunti dipendenti da ἄρχειν, coordinato al precedente περικεχύσθαι.         5
τοῖς ἐνοῦσι: part. sostantivato, “le cose che sono nella nave”, cioè il suo carico.
ἐπαινοῦντας ναυτικὸν μὲν καλοῦντας: l’oggetto di ἐπαινοῦντας e καλοῦντας non è espresso; si tratta del dimostrativo sottinteso [τοῦτον] a cui si riferisce il pron. relativo ὃς.
488d. τῷ ὄντι: espressione avverbiale, “davvero”.
ὃς ἂν συλλαμβάνειν δεινὸς ᾖ ὅπως ἄρξουσιν: “colui che sia abile nel far sì che governino”.
τοῦ δὲ ἀληθινοῦ κυβερνήτου πέρι: τοῦ δὲ ἀληθινοῦ κυβερνήτου πέρι è un complemento di argomento che viene poi illustrato dalla prop. epesegetica introdotta da ὅτι che segue.
μηδ’ ἐπαΐοντες: “non avendo alcuna comprensione”.
ὅπως δὲ κυβερνήσει: “ma (dandosi pensiero) che comandi”.
489a. ἐξεταζομένην τὴν εἰκόνα: si può intendere anche come un costrutto ab urbe condita: “un’analisi dell’immagine”.
ἰδεῖν: infinito finale.
τὴν διάθεσιν: acc. di relazione.
ἔοικεν: “è simile”; regge il dativo ταῖς πόλεσι.

Repubblica 493a-c

Ἕκαστος τῶν μισθαρνούντων ἰδιωτῶν, οὓς δὴ οὗτοι
σοφιστὰς καλοῦσι καὶ ἀντιτέχνους ἡγοῦνται, μὴ ἄλλα παι-
δεύειν ἢ ταῦτα τὰ τῶν πολλῶν δόγματα, ἃ δοξάζουσιν ὅταν
ἁθροισθῶσιν, καὶ σοφίαν ταύτην καλεῖν· οἷόνπερ ἂν εἰ θρέμ-
ματος μεγάλου καὶ ἰσχυροῦ τρεφομένου τὰς ὀργάς τις καὶ             10
ἐπιθυμίας κατεμάνθανεν, ὅπῃ τε προσελθεῖν χρὴ καὶ ὅπῃ              493b
ἅψασθαι αὐτοῦ, καὶ ὁπότε χαλεπώτατον ἢ πρᾳότατον καὶ
ἐκ τίνων γίγνεται, καὶ φωνὰς δὴ ἐφ’ οἷς ἑκάστας εἴωθεν
φθέγγεσθαι, καὶ οἵας αὖ ἄλλου φθεγγομένου ἡμεροῦταί τε
καὶ ἀγριαίνει, καταμαθὼν δὲ ταῦτα πάντα συνουσίᾳ τε καὶ            5
χρόνου τριβῇ σοφίαν τε καλέσειεν καὶ ὡς τέχνην συστησά-
μενος ἐπὶ διδασκαλίαν τρέποιτο, μηδὲν εἰδὼς τῇ ἀληθείᾳ
τούτων τῶν δογμάτων τε καὶ ἐπιθυμιῶν ὅτι καλὸν ἢ αἰσχρὸν
ἢ ἀγαθὸν ἢ κακὸν ἢ δίκαιον ἢ ἄδικον, ὀνομάζοι δὲ πάντα               493c
ταῦτα ἐπὶ ταῖς τοῦ μεγάλου ζῴου δόξαις, οἷς μὲν χαίροι
ἐκεῖνο ἀγαθὰ καλῶν, οἷς δὲ ἄχθοιτο κακά, ἄλλον δὲ μηδένα
ἔχοι λόγον περὶ αὐτῶν, ἀλλὰ τἀναγκαῖα δίκαια καλοῖ καὶ
καλά, τὴν δὲ τοῦ ἀναγκαίου καὶ ἀγαθοῦ φύσιν, ὅσον διαφέρει      5
τῷ ὄντι, μήτε ἑωρακὼς εἴη μήτε ἄλλῳ δυνατὸς δεῖξαι.
τοιοῦτος δὴ ὢν πρὸς Διὸς οὐκ ἄτοπος ἄν σοι δοκεῖ εἶναι
παιδευτής;

493b. ἐκ τίνων: si noti che τίνων è il pron. interrogativo.
καλέσειεν: aor. ott. III p. s. (= καλέσαι).
493c. οἷς μὲν χαίροι ἐκεῖνο ἀγαθὰ καλῶν: il relativo presuppone un antecedente omesso: καλῶν ἀγαθὰ [ταῦτα] οἷς μὲν ἐκεῖνο χαίροι, “definendo come buone le cose nelle quali  esso (l’animale) trovi piacere”.
ἑωρακὼς εἴη: perf. ott. att. III p. s. (perifrastico: perf. part. att. + pres. ott. di εἰμί) = ἐωράκοι.